Του Λευτέρη Κρέτσου*
Στις αναλύσεις του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ για το μέλλον της εργασίας (The Future of Jobs Report) τονίζεται εμφατικά ότι βρισκόμαστε μόλις στην αρχή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης. Συνεπώς δεν έχουμε δει τίποτε από τις μεγάλες ανατροπές στο πρότυπο οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας που θα έρθουν εξαιτίας των νέων τεχνολογιών.
Όπως όμως καταδεικνύουν διάφορες μελέτες (πχ. Jurgens, Gallie, Acemoglu), η τεχνολογία από μόνη της δεν καθορίζει τον τρόπο οργάνωσης της εργασίας. Αντίθετα άλλοι παράγοντες, όπως το θεσμικό πλαίσιο, οι πολιτικές παραδόσεις και οι άρρητες και ρητές συμφωνίες μεταξύ εργαζομένων και εργοδοτών συνιστούν πολύ πιο σημαντικούς παράγοντες καθορισμού του προτύπου εργασίας.
Με άλλα λόγια η 4η Βιομηχανική Επανάσταση έχει πρώτα απ’ όλα πολιτικό χαρακτήρα. Και οι αλλαγές που θα προκύψουν από αυτήν έχουν σαφώς πολιτική διάσταση. Συνεπώς αυτό που έχει σημασία δεν είναι η εισαγωγή της ψηφιακής τεχνολογίας (αυτό θα γίνει έτσι και αλλιώς), αλλά το αν η εισαγωγή της ψηφιακής τεχνολογίας ενισχύει την συμπεριληπτική και βιώσιμη ανάπτυξη και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, όπως αναφέρονται και στους διακηρυγμένους στόχους του ΟΗΕ (UN SDG) και του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας (Decent Work Agenda).
Η επιστημονική ανάλυση και διάφοροι πολιτικοί φορείς, ειδικά μετά την πανδημία, προτάσσουν το καθολικό κοινωνικό εισόδημα, την αναγκαιότητα εγγυημένου επιπέδου κοινωνικών παροχών ή / και τη μείωση του χρόνου εργασίας, την αύξηση του κατώτατου μισθού, την ενιαία φορολόγηση των κολοσσών του διαδικτύου και των ρομπότ.
Μέχρι σήμερα όμως οι περισσότερες κυβερνήσεις αγνοούν συστηματικά τα αποτελέσματα της κοινωνικής έρευνας και ακολουθούν μια στενά μονοδιάστατη τεχνοκρατική και μυωπική αντίληψη του ψηφιακού μετασχηματισμού της οικονομίας. Το μόνο που έχει καταφέρει η συγκεκριμένη προσέγγιση για την ψηφιακή οικονομία είναι ένα rebranding της περιστασιακής και επισφαλούς εργασίας με σαφείς και πιο έντονες ταξικές απολήξεις και ανισότητες.
Για παράδειγμα, ακόμη και στις ακμάζουσες τεχνολογικές κοιτίδες του Φοίνιξ και της Σίλικον Βάλεϊ η απασχόληση επικεντρώνεται κυρίως σε ανειδίκευτες θέσεις εργασίας στον χώρο της διανομής έτοιμου φαγητού και των φαστ φουντ, σε υπηρεσίες φύλαξης, καθαριότητας και λιανικού εμπορίου.
Οι πιο μεγάλες επαγγελματικές κατηγορίες από πλευράς απασχόλησης στις ΗΠΑ είναι οι εμποροϋπάλληλοι και οι φροντιστές υγείας, των οποίων η συντριπτική πλειονότητα αμείβονταν πριν από τις πρόσφατες αλλαγές από τον Μπάιντεν στον κατώτατο μισθό με 26.000 δολάρια τον χρόνο ή λιγότερα από 15 δολάρια την ώρα. Αντίστοιχα στη Γαλλία οι εργαζόμενοι στον τομέα της καθαριότητας κτηρίων και οικιακών χώρων αντιπροσωπεύουν κάτι περισσότερο από το 11% του εργατικού δυναμικού και αμείβονται στα όρια του ελάχιστου (smic).
Σύμφωνα επίσης με τα επίσημα στοιχεία οι εργαζόμενοι στις διαδικτυακές πλατφόρμες μεσιτείας και διαμεσολάβησης σε ΗΠΑ, Βρετανία, Αυστραλία δεν αντιστοιχούν σε ποσοστά υψηλότερα του 2% – 4% (Fleming). Επιπλέον πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι οι πλατφόρμες αυτές δεν μπορούν να υποκαταστήσουν διάφορες οικονομικές δραστηριότητες και λειτουργίες, όπως οι ζωντανές μουσικές και καλλιτεχνικές παραστάσεις (Greer and Umney).
Παρ’ όλα αυτά, τα κυρίαρχα ΜΜΕ συχνά χρησιμοποιούν διάφορους νεολογισμούς (π.χ. ουμπεροποίηση) για να μην έχουν αμφιβολία οι πολίτες ως προς το μελλοντικό πρότυπο οργάνωσης της εργασίας (πχ. Huffington Post: «The Uberization of everything is happening», The Guardian: «The gig economy is coming», Forbes: «Let’s Uberize the entire economy!»).
Πρόκειται για μια συστηματική προσπάθεια εκπαίδευσης και εκπειθάρχησης του εργατικού δυναμικού στο μοντέλο μιας κατά παραγγελία οργάνωσης της οικονομίας (on demand economy). Σε αυτήν την οικονομία οι συλλογικές ρυθμίσεις και η συλλογική αυτονομία αποτελούν εμπόδιο για την εργοδοσία όχι μόνο επειδή καθορίζουν ενιαίους μισθολογικούς όρους και θεσμικές προϋποθέσεις παροχής της ανθρώπινης εργασίας, αλλά και διότι δεν επιτρέπουν στους εργοδότες να ελέγξουν απόλυτα και πλήρως τον συνολικό εργάσιμο χρόνο.
Και εδώ ερχόμαστε στην Ελλάδα και στην ουσία του νομοσχεδίου Χατζηδάκη, η οποία είναι να προσφέρει την απόλυτη θεσμική κάλυψη στους εργοδότες να απασχολούν όσες ώρες και όποτε θέλουν το προσωπικό τους. Και αυτό το κάνει με πολλούς τρόπους.
Ατομική Διευθέτηση
Το μέτρο της διευθέτησης του χρόνου εργασίας αποτελεί διακαή και διαχρονικό πόθο των ισχυρών εργοδοτικών κύκλων της χώρας. Η εμμονή του νομοθέτη να εφαρμοστεί το μέτρο φανερώνεται από την ύπαρξη διαδοχικών θεσμοθετήσεων και τροποποιήσεών του τα τελευταία 30 χρόνια (Ν. 1892/1990, Ν. 2639/1998, Ν. 2874/2000, Ν. 3385/2005, Ν. 3846/2010, Ν. 3986/2011).
Το μέτρο δεν τυγχάνει διευρυμένης αποδοχής ακόμη και μετά την κατάπτυστη θεσμοθέτηση της ένωσης προσώπων, διότι πολύ απλά οι εργοδότες εμφανίζουν αυξημένη ικανότητα αναπροσαρμογής των χρονικών ορίων εργασίας ανάλογα με τις ανάγκες τους.
Η ικανότητα αυτή σχετίζεται με την απουσία συνδικαλιστικής παρουσίας στους περισσότερους χώρους εργασίας, με τον χαμηλό βαθμό επόπτευσης της αγοράς εργασίας, με τις χαμηλές αποδοχές των εργαζομένων και με την ύπαρξη υψηλών και παρατεταμένων ποσοστών ανεργίας ακόμη και στην προ Μνημονίων εποχή. Συνεπώς οι εργοδότες στην Ελλάδα δεν είχαν ιδιαίτερη ανάγκη να εφαρμόσουν το μέτρο της διευθέτησης. Αυτό όμως τώρα αλλάζει, καθώς:
- Η διευθέτηση γίνεται ατομική, γεγονός το οποίο αυξάνει τον κίνδυνο υφαρπαγής της συναίνεσης του εργαζόμενου, ειδικά τώρα που επιτρέπεται και στον εργοδότη να προτείνει άδεια άνευ αποδοχών στον εργαζόμενο, ο χρόνος δοκιμαστικής περιόδου είναι δώδεκα μήνες και η καταγγελία της σύμβασης εργασίας έχει μόνο αποζημιωτικό χαρακτήρα.
- Δεν προσδιορίζεται στο νομοσχέδιο αν το μέτρο αφορά την κάλυψη έκτακτων ή πάγιων αναγκών και το αν η έγγραφη ατομική συμφωνία διευθέτησης θα ανανεώνεται σε περιοδική βάση ή άπαξ.
- Το ανώτατο χρονικό όριο υπερωριών απελευθερώνεται, καθώς η/ο γενικός γραμματέας του υπουργείου Εργασίας, ύστερα από «συνεννόηση» με μια επιχείρηση, θα μπορεί να χορηγεί πρόσθετες ώρες υπερωριακής εργασίας ακόμη και μετά την υπέρβαση του νέου αυξημένου σχετικού ορίου (150 ώρες).
- Η υπέρβαση του ημερήσιου και εβδομαδιαίου ορίου εργασίας στις περιόδους αυξημένης απασχόλησης δεν συνοδεύεται από αντισταθμιστικά ανταλλάγματα προς τον εργαζόμενο που παρατηρούνται σε άλλες χώρες (προσαυξήσεις, μείωση συνολικών ωρών εργασίας, ρήτρα μη εφαρμογής διακεκομμένου ωραρίου, ευκαιρίες κατάρτισης), αλλά αντίθετα από απαγόρευση διαλείμματος άνω των 30 λεπτών ακόμη και για τις πιο επίπονες και κοπιαστικές εργασίες.
- Επεκτείνεται η εργασία κατά τις Κυριακές με τη σημαντική επαύξηση των επιχειρήσεων που μπορούν να λειτουργήσουν την ημέρα αυτή, ενώ εξαιρείται και η υποχρέωση γνωστοποίησης της υπερεργασίας. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τα παραπάνω, συμβάλλει στην πλήρη αποσύνδεση του ωραρίου λειτουργίας των επιχειρήσεων από το ωράριο εργασίας του προσωπικού, το οποίο με τη σειρά του επηρεάζει και τις συνθήκες ανταγωνισμού μεταξύ μικρών και μεγάλων επιχειρήσεων.
Επιτελική κουτοπονηριά
Το νομοσχέδιο Χατζηδάκη επιχειρεί την κατάργηση των ΣΣΕ και του δικαιώματος της απεργίας και τον κυβερνητικό έλεγχο του ΣΕΠΕ, ενώ με επιτελική κουτοπονηριά συμβάλλει στην απογείωση του διευθυντικού δικαιώματος μέσα και από άλλες ρυθμίσεις, όπως:
- Τη μονομερή επιβολή τηλεργασίας από τον εργοδότη δίχως συγκεκριμένους κανόνες για την εφαρμογή των κανόνων υγιεινής και ασφάλειας, αλλά και δίχως ορισμό προϋποθέσεων για το αντικείμενο ή τον έλεγχο απόδοσης και επιβράβευσης του τηλεργαζόμενου.
- Την έλλειψη συνεπειών αν ο εργοδότης προσβάλει το δικαίωμα αποσύνδεσης, γεγονός ιδιαίτερα αρνητικό αν αναλογιστούμε ότι και δεν είναι εύκολο για τους εργαζόμενους να αναλάβουν τον λόγο του ενάγοντα ή να έχουν το βάρος της απόδειξης και τα δικαστήρια έχουν σημαντική καθυστέρηση στην απονομή δικαιοσύνης.
- Οι εργαζόμενοι με παιδί έως 12 ετών έχουν δικαίωμα μεταβολής του ωραρίου εργασίας τους (π.χ. μερική απασχόληση) ύστερα από σχετική τους αίτηση. Στην πράξη βέβαια ποιος εργοδότης θα αποδεχθεί κάτι που δεν εξυπηρετεί τις ανάγκες του; Και ποιος μπορεί να διασφαλίσει ότι δεν θα γίνει καταχρηστική εφαρμογή της ρύθμισης για να διευρυνθεί η ευέλικτη εργασία ανάλογα με τις επιθυμίες του εργοδότη; Το νομοσχέδιο επιπλέον δεν προβλέπει ούτε ποσοστιαίους περιορισμούς του δικαιώματος μεταβολής του ωραρίου ούτε κανόνες για την επάνοδο του εργαζόμενου στην πρότερη θέση και τις συνθήκες εργασίας του.
- Σημαντικές ρυθμίσεις παραπέμπονται με εξουσιοδοτικές διατάξεις στο μέλλον, ενώ η καθήλωση των κατώτατων μισθών σε απαράδεκτα χαμηλά επίπεδα θα μειώσουν περαιτέρω το κόστος των νόμιμων υπερωριών.
Το νομοσχέδιο Χατζηδάκη θα φέρει απολύσεις, και μάλιστα εκδικητικές, σημαντικά κέρδη στις μεγάλες επιχειρήσεις και αναδιαρθρώσεις στο πλαίσιο υλοποίησης του αντιλαϊκού σχεδίου Πισσαρίδη. Η κατάργηση του νόμου που έβαλε στο πρόγραμμά του την Πέμπτη ο Αλέξης Τσίπρας είναι μονόδρομος για μια δημοκρατική κοινωνία, για ένα κράτος πρόνοιας και δικαίου.
*Ο Λευτέρης Κρέτσος είναι πρώην υφυπουργός Ψηφιακής Πολιτικής, Τηλεπικοινωνιών και Ενημέρωσης
