Του Simon Kuper
Μέσα σε 20 και πλέον χρόνια υπό την εξουσία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, η Κωνσταντινούπολη έχει μεταμορφωθεί. Επισήμως, ο πληθυσμός της πόλης έχει διπλασιαστεί σε 16 εκατομμύρια, σχεδόν όσο το Λονδίνο και η Νέα Υόρκη μαζί. Ο πραγματικός αριθμός θα μπορούσε να είναι πολύ υψηλότερος.
Σε αυτό το πανέμορφο αστικό τοπίο δίπλα στον Βόσπορο, κατασκευαστικές εταιρείες με υψηλές διασυνδέσεις έχουν χτίσει μια άσχημη νέα πόλη –ή, στην πραγματικότητα, μια συλλογή πόλεων- συν το πλέον πολυσύχναστο αεροδρομίου της Ευρώπης. Τα μποτιλιαρίσματα εκτείνονται στον ορίζοντα.
Ο προσφάτως επανεκλεγείς ισλαμοεθνικιστής πρόεδρος της Τουρκίας ταλανίζει τους κοσμικούς κατοίκους της Κωνσταντινούπολης. Υπάρχουν όλο και λιγότερες γειτονιές όπου οι κοσμικοί μπορούν να ζήσουν όπως θέλουν. Τεράστια νέα τεμένη εξαπλώνονται, ενώ ο Ερντογάν έχει μετατρέψει και τον πρώην ναό και μουσείο της Αγίας Σοφίας σε τζαμί.
Υπέρογκοι φόροι στο αλκοόλ έχουν κάνει την μπύρα, πολυτέλεια. Όταν ρώτησα ένα Τούρκο κοσμικό πώς νοιώθει για την επανεκλογή Ερντογάν, μου απάντησε: «μεταξύ εκνευρισμού, κατάθλιψης και αυτοκτονίας».
Ήθελα να μάθω πού σκόπευε να οδηγήσει την Τουρκία ο Ερντογάν. Είχα υποθέσει ότι έχοντας κερδίσει άλλα πέντε χρόνια, με πολλούς αντιπάλους στη φυλακή και έχοντας σιωπήσει τα μέσα ενημέρωσης, ήταν σχεδόν παντοδύναμος στο εσωτερικό και ισχυρότερος στο εξωτερικό από οποιονδήποτε προηγούμενο ηγέτη της Τουρκίας. Όμως έφυγα από την Κωνσταντινούπολη έκπληκτος από τους περιορισμούς που αντιμετωπίζει. Ο Ερντογάν δεν είναι ένας πολύ ισχυρός άνδρας.
Είναι σίγουρα ένας λαμπρός πολιτικός, ο οποίος θα είχε φτάσει στην κορυφή σε οποιοδήποτε πολιτικό σύστημα τύχαινε να βρεθεί. Αν συμπληρώσει άλλα πέντε χρόνια -η κλονισμένη υγεία του είναι η τελευταία ελπίδα των αντιπάλων του- θα μπορούσε να γίνει ο μακροβιότερος εκλεγμένος εθνικός ηγέτης της Ευρώπης του τελευταίου αιώνα. (Αποδίδω διστακτικά αυτόν τον τίτλο στον Urho Kekkonen, πρόεδρο της Φινλανδίας από το 1956 έως το 1982).
Ο Ερντογάν έχει ήδη αναδιαμορφώσει την Τουρκία. Καταστρέφει τους θεσμούς της από το 2003. Η ΜΚΟ Freedom House υποβάθμισε το καθεστώς της Τουρκίας από «μερικώς ελεύθερη» σε «μη ελεύθερη» το 2018. Συγκεντρώνει ένα νέο στελεχιακό δυναμικό πιστών για να στελεχώσει το κομματικό του κράτος- δεν είναι περίεργο που το κόμμα του, το ΑΚΡ, έχει πλέον 11,2 εκατ. μέλη.
Τα ισλαμικά σχολεία ξεφυτρώνουν σε όλη την Τουρκία, ενώ ο Ερντογάν έχει σφίξει τη μέγγενη στα μέσα μαζικής ενημέρωσης σε σχεδόν ολοκληρωτικά επίπεδα. Η στάση κυριαρχίας του θέτει σε εφαρμογή ένα είδος εκπλήρωσης επιθυμιών για τους υποστηρικτές του, κυρίως της κατώτερης τάξης, σημειώνει ο Σολι Οζελ του Πανεπιστημίου Kadir Has.
Στο εξωτερικό, η άλλοτε περιφερειακή χώρα βρίσκεται κοντά στο επίκεντρο του νέου γεωπολιτικού χάρτη. Κάθε μεγάλη δύναμη χρειάζεται τώρα μια πολιτική για την Τουρκία. Ο Ερντογάν συνομιλεί τόσο με τον Βλαντίμιρ Πούτιν, όσο και με τον Βολοντίμιρ Ζελένσκι και βοήθησε στη διαμεσολάβηση για τη συμφωνία που επιτρέπει στην Ουκρανία να εξάγει σιτηρά μέσω της Μαύρης Θάλασσας. Εκβιάζει τους Ευρωπαίους με την έμμεση απειλή ότι αν τον εμποδίσουν, θα στείλει τα περίπου τέσσερα εκατομμύρια πρόσφυγες της Τουρκίας, κυρίως Σύρους, προς τα δυτικά. Ως ο καλύτερος φίλος του Πούτιν μέσα στο ΝΑΤΟ, εμποδίζει την είσοδο της Σουηδίας στη στρατιωτική συμμαχία. Κραυγάζει για έναν «τουρκικό αιώνα».
Ωστόσο, είναι πολύ πιο δύσκολο για έναν ηγεμόνα να κυριαρχήσει στην Τουρκία από ό,τι, ας πούμε, στη Ρωσία ή τη Σαουδική Αραβία. Η πολιτική καλή τύχη της χώρας είναι η ανοιχτή, ποικιλόμορφη οικονομία της. Υπάρχουν λίγοι φυσικοί πόροι για να τους κατακτήσει μια αρπακτική ελίτ. Η Τουρκία εισάγει το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας και των τροφίμων της. Χρειάζεται τις δυτικές εξαγωγικές αγορές και τους τουρίστες, ειδικά τώρα, εν μέσω της χειρότερης οικονομικής κρίσης της εποχής Ερντογάν. Τα καθαρά συναλλαγματικά αποθέματα έχουν γίνει αρνητικά. Ο πληθωρισμός ήταν 86% πέρυσι και τώρα, επίσημα τουλάχιστον, 40%. Σε μια κακή μέρα, οι Τούρκοι μπορεί να υποστούν μείωση μισθού κατά 5% σε πραγματικές τιμές.
Ετσι ακόμη και ο ισχυρός άνδρας δεν μπορεί να αντισταθεί στις αγορές. Κατά τη διάρκεια των εκλογών του περασμένου μήνα, ορκίστηκε να συνεχίσει την πολιτική των χαμηλών επιτοκίων που αψηφά την πραγματικότητα. Αφού επανεξελέγη, υποκλίθηκε στην πραγματικότητα, τοποθετώντας νέο υπουργό Οικονομικών και διοικητή της κεντρικής τράπεζας, οι οποίοι αναμένεται να διπλασιάσουν τα επιτόκια τουλάχιστον. Πίσω από τον τσαμπουκά, ο Ερντογάν είναι ένας καιροσκόπος που αποτιμά την εξουσία πάνω από την ιδεολογία.
Καταλαβαίνει τις αδυναμίες του. Στο εξωτερικό, δεν έχει σταθερές συμμαχίες, δεν έχει έμπιστους δυτικούς φίλους και έτσι είναι πιο αδύναμος από τους περισσότερους αντιπάλους του, λέει ο Σινάν Ουλγκέν, διευθυντής του think tank Edam. Στο εσωτερικό, ο Ερντογάν δεν μπορεί να βασιστεί στον στρατό για να τον κρατήσει στην εξουσία.
Η ισχυρή δημοκρατική κουλτούρα της Τουρκίας έχει εξασφαλίσει ότι οι εκλογές συνεχίζουν να διεξάγονται. Τα πλουσιότερα μέρη – η Κωνσταντινούπολη, άλλες παράκτιες πόλεις και η Άγκυρα – εξακολουθούν να ψηφίζουν εναντίον του, όπως και οι περισσότεροι Κούρδοι. Πιθανότατα φιλοδοξεί να δαμάσει παρά να καταστρέψει την κοσμική Τουρκία, αλλά δεν μπορεί να πετύχει ούτε αυτό. Το ισχυρό τουρκικό γυναικείο κίνημα ασκεί «αμυντικό φεμινισμό» για τα δικαιώματα των γυναικών, λέει η ακτιβίστρια Οζλέμ Αλτιόκ.
Τώρα οι αντίπαλοί του προετοιμάζονται για την επόμενη επίθεσή του. Τα ΛΟΑΤ+ άτομα είναι ο πιο ευάλωτος στόχος, προειδοποιεί η δικηγόρος ανθρωπίνων δικαιωμάτων Οϊα Αϊντίν. Αλλά η κοσμική και δημοκρατική αντίσταση συνεχίζει να αγωνίζεται, προσπαθώντας να διασφαλίσει ότι οι εκλογές του περασμένου μήνα δεν ήταν η ύστατη μάχη της τουρκικής δημοκρατίας.
