Του Μιχάλη Ψύλου
«Βλέπω όλα όσα για τα οποία είχα αφιερώσει τη ζωή μου να χάνονται τώρα βήμα βήμα», λέει ο μεγάλος γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας. Στα 94 χρόνια του, από τους μεγαλύτερους εν ζωή ανθρώπους του πνεύματος στον κόσμο, είχε την ευκαιρία να δει τη ζωή του να γίνεται βιβλίο από τον Φίλιπ Φελς, επίσης Γερμανό, πολιτικό επιστήμονα, καθηγητή στο περίφημο πανεπιστήμιο Χούμπολτ του Βερολίνου.
«Ο φιλόσοφος» είναι ο τίτλος του βιβλίου του Φελς, που κυκλοφόρησε πριν λίγες ημέρες. «Ο Χάμπερμας και εμείς», ο υπότιτλος. Ο συγγραφέας είχε την ευκαιρία να κάνει ατέλειωτες συζητήσεις με τον μεγάλο φιλόσοφο. Δεν διστάζει, μάλιστα, ακόμη και με χιουμοριστική διάθεση, να τον προσεγγίζει όπως ένα «αστέρι» που έχει αποσυρθεί μετά από μια μεγάλη καριέρα. Στο τέλος του ταξιδιού του. Καταβάλει μεγάλη προσπάθεια για να κατανοήσει τη ζωή και το έργο του «φιλοσόφου» και να το φωτίσει στο πλαίσιο της εποχής του. Ακριβώς επειδή ο Χάμπερμας ήταν ένας εξαιρετικός πρωταγωνιστής και σημαντικός εκπρόσωπος της παλιάς Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας, μαθαίνουμε πολλά για τις επίπονες προσπάθειες να διδαχθούν οι Γερμανοί τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Ήταν αρκετά μεγάλος το 1945 για να κατανοήσει την εγκληματική φύση του εθνικοσοσιαλιστικού καθεστώτος, αλλά πολύ νέος για να συμβιβαστεί ο ίδιος.
Γι’ αυτό ο Χάμπερμας αγωνίστηκε σε όλη του ζωή να μετατρέψει τους Γερμανούς σε δημοκράτες. Αυτή η ιδέα της τελειοποίησης της δημοκρατίας παίρνει διάφορες μορφές στο έργο του. Η Γερμανία αντιπροσωπεύει για αυτόν την εικόνα μιας ημιτελούς, εκκολαπτόμενης δημοκρατίας, μιας δημοκρατίας ως διαδικασίας μάθησης. Κάποιοι τον περιέγραψαν εύστοχα ως «φιλόσοφο της επανεκπαίδευσης». Η φιλοσοφία του έχει πάντα παιδαγωγική, εκπαιδευτική ώθηση.
Για τον Χάμπερμας, η ευρωπαϊκή ενοποίηση για παράδειγμα είναι, αφενός, μια αναγκαία διόρθωση για να τιθασεύσει τους κινδύνους που εγκυμονεί το επανενωμένο γερμανικό εθνικό κράτος.
Από την άλλη πλευρά, ο θεσμικός σχεδιασμός της ΕΕ βασίζεται αναμφισβήτητα στο γερμανικό μοντέλο, στη νομισματική πολιτική της Bundesbank.
Σήμερα, η πραγματικότητα φαίνεται να αποκλίνει από όσα ονειρεύτηκε και υπερασπίστηκε ο μεγάλος γερμανός φιλόσοφος. Στην πατρίδα του, η ακροδεξιά AfD αναδεικνύεται σε δεύτερη πολιτική δύναμη και δεν αποκλείεται σύντομα να επηρεάζει καθοριστικά και την κυβερνητική πλειοψηφία.
Και στην Ευρώπη, επίσης, η ακροδεξιά σηκώνει κεφάλι και αποτελεί όλο και περισσότερο κομμάτι της πλειοψηφίας σε πολλές χώρες. Αυτόν τον ακροδεξιό λαϊκισμό στην Ευρώπη, αλλά και την Αμερική, είναι αδύνατον να μπορέσει να αντιμετωπίσει η θεωρία της «διαβουλευτικής δημοκρατίας» του Χάμπερμας, που καθορίζεται λιγότερο από την αλλαγή των πλειοψηφικών σχέσεων, αλλά από τις λογικές δημόσιες συζητήσεις που οδηγούν σε συλλογική μαθησιακή πρόοδο.
Η δημοκρατία τελικά δεν είναι τελικά θέμα μάθησης ή εκπαίδευσης, αλλά συνισταμένη πολλών παραγόντων. Και κυρίως της πραγματικότητας. «Άριστη δημοκρατία είναι εκείνη που δεν έχει ούτε πάρα πολύ πλούσιους, ούτε πάρα πολύ φτωχούς πολίτες», έλεγε ο Θαλής ο Μιλήσιος.
Για όλα αυτά ο Χάμπερμας λέει ότι όλα όσα είχε αφιερώσει τη ζωή του «χάνονται τώρα βήμα βήμα».
