Πώς η ακροδεξιά γίνεται… mainstream στην Ευρώπη
Του Gideon Rachman
Η επιτυχία άργησε να έρθει για τον Γκέερτ Βίλντερς. Συνάντησα τον Ολλανδό πολιτικό το 2004, όταν ετοιμαζόταν να ιδρύσει το δικό του πολιτικό κόμμα. Οι καταγγελίες του Βίλντερς για το Ισλάμ και τους μετανάστες τον είχαν ήδη κάνει στόχο και είχε αρχίσει να συνηθίζει να ζει σε ασφαλή σπίτια και να περιβάλλεται από σωματοφύλακες. «Αισθάνομαι σαν να είμαι παγιδευμένος σε ένα B movie», μου είπε.
Τώρα, σχεδόν δύο δεκαετίες αργότερα, ο Βίλντερς, από κομπάρσος, έχει αναλάβει τον ρόλο του πρωταγωνιστή. Το κόμμα του, η Ελευθερία, ήρθε πρώτο στις ολλανδικές εκλογές της περασμένης εβδομάδας. Ο Βίλντερς θα δυσκολευτεί να σχηματίσει κυβέρνηση συνασπισμού και να γίνει πρωθυπουργός. Αλλά έχει κάνει μια πρωτοφανή πρόοδο.
Η επιτυχία του αποτελεί μέρος ενός ξεκάθαρου πανευρωπαϊκού μοτίβου. Πολιτικές ομάδες που κάποτε απορρίπτονταν ως περιθωριακά ακροδεξιά κόμματα κερδίζουν δημοτικότητα – και σε ορισμένες χώρες την εξουσία. Ο Βίκτορ Όρμπαν της Ουγγαρίας είναι τώρα ο μακροβιότερος ηγέτης της ΕΕ. Η Τζόρτζια Μελόνι μόλις ολοκλήρωσε τον πρώτο της χρόνο ως πρωθυπουργός της Ιταλίας. Ο Ρόμπερτ Φίκο, ένας λαϊκιστής που ασχολείται με ακροδεξιά θέματα, επέστρεψε ως πρωθυπουργός της Σλοβακίας. Οι Σουηδοί Δημοκράτες είναι το δεύτερο μεγαλύτερο κόμμα στο κοινοβούλιο και υποστηρίζουν τον κυβερνητικό συνασπισμό.
Η ακροδεξιά κερδίζει επίσης έδαφος στη Γερμανία και τη Γαλλία. Η Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) ξεπερνά πλέον τακτικά το 20% στις δημοσκοπήσεις, γεγονός που την καθιστά το δεύτερο πιο δημοφιλές κόμμα στη χώρα. Σε πρόσφατο ταξίδι του στο Λονδίνο, ο Φρανσουά Ολάντ, ο πρώην πρόεδρος της Γαλλίας, μου είπε ότι στη χώρα του «η ακροδεξιά έχει καταβροχθίσει την παραδοσιακή δεξιά». Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η Μαρίν Λεπέν μπορεί τελικά να κερδίσει τη γαλλική προεδρία το 2027.
Όλα αυτά αναπόφευκτα ξυπνούν αναμνήσεις και φόβους για το πώς η ακροδεξιά κατέστρεψε την ευρωπαϊκή δημοκρατία την περίοδο του Μεσοπολέμου. Όμως τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι η σύγχρονη ευρωπαϊκή ακροδεξιά μπορεί να λειτουργήσει μέσα στις δημοκρατίες, χωρίς να τις καταστρέψει.
Στην Αυστρία και την Ιταλία, τα ακροδεξιά κόμματα ανέβηκαν στην εξουσία ως μέρος κυβερνητικών συνασπισμών και στη συνέχεια παραχώρησαν την εξουσία μετά από εκλογές ή σκάνδαλα. Το κυβερνών κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη της Πολωνίας έχασε έδαφος στις πρόσφατες δημοσκοπήσεις – και είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα απομακρυνθεί από την εξουσία.
Η καριέρα του Όρμπαν δείχνει, ωστόσο, ότι ο εφησυχασμός σχετικά με την ακροδεξιά είναι επικίνδυνος. Επέστρεψε στην εξουσία στην Ουγγαρία το 2010 και εξακολουθεί να είναι πρωθυπουργός, έχοντας υπονομεύσει την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και των μέσων ενημέρωσης.
Οι αμερικανικές προεδρικές εκλογές μπορεί επίσης να βάλουν την ευρωπαϊκή ακροδεξιά στον πειρασμό να μιμηθεί τη ρητορική και τις μεθόδους του Ντόναλντ Τραμπ – συμπεριλαμβανομένης της αμφισβήτησης των εκλογικών αποτελεσμάτων, της ενθάρρυνσης της βίας στους δρόμους και της υποστήριξης της μαζικής απέλασης μεταναστών.
Αλλά το να ακολουθήσουν το μοντέλο Τραμπ-Ορμπάν θα είναι δύσκολο για τους Βίλντερς, Μελόνι και Λεπέν. Ο Ούγγρος ηγέτης είχε μια αρκετά μεγάλη κοινοβουλευτική πλειοψηφία για να προωθήσει συνταγματικές αλλαγές που έγειραν το σύστημα υπέρ του. H Μελόνι, ωστόσο, είναι μέλος μιας κυβέρνησης συνασπισμού. Ο Βίλντερς θα αντιμετώπιζε τα ίδια εμπόδια. Ακόμη και ένας Γάλλος πρόεδρος μπορεί να δυσκολευτεί να πετύχει πράγματα, χωρίς μια πειθήνια εθνοσυνέλευση.
Ωστόσο, ακόμη και αν τα ευρωπαϊκά ακροδεξιά κόμματα δεν ανατρέψουν τη δημοκρατία, μπορούν να φέρουν την πολιτική συζήτηση στα δικά τους «χωράφια». Το πιο προφανές γνώρισμα που μοιράζονται είναι μια ισχυρή εχθρότητα απέναντι στη μετανάστευση -ιδιαίτερα των μουσουλμάνων- και μια προθυμία να εξετάσουν μέτρα που προηγουμένως απορρίπτονταν ως ανέφικτα, απαράδεκτα ή παράνομα.
Η τρέχουσα έξαρση της νόμιμης και παράνομης μετανάστευσης στην Ευρώπη αποτελεί μεγάλο μέρος της εξήγησης για την υποστήριξη των ακροδεξιών κομμάτων. Σε απάντηση, πολλοί mainstream πολιτικοί, συμπεριλαμβανομένων αυτών από τις Κάτω Χώρες και τη Γαλλία, ενώνουν τις φωνές τους στις εκκλήσεις για μεγάλους περιορισμούς στη μετανάστευση.
Η εμπειρία της Μελόνι καταδεικνύει τη δυσκολία της υλοποίησης αυτού του είδους ρητορικής. Δεν μπόρεσε να σταματήσει την απότομη αύξηση του αριθμού των προσφύγων που φτάνουν στην Ιταλία με βάρκες. Ταυτόχρονα, αναγκάστηκε να αναγνωρίσει ότι η Ιταλία χρειάζεται εργατικό δυναμικό από μετανάστες – και αύξησε τον αριθμό των θεωρήσεων εισόδου για εργαζόμενους από χώρες εκτός της ΕΕ.
Η Μελόνι δεν είναι από τους συνηθισμένους Ευρωπαίους ακροδεξιούς, καθώς τηρεί έντονα φιλο-ουκρανική στάση. Αντίθετα, ο Όρμπαν, ο Βίλντερς, ο Φίκο, η Λεπέν, η AfD και το αυστριακό κόμμα της Ελευθερίας πιέζουν για να υπάρξει διακανονισμός με τη Ρωσία του Βλαντιμίρ Πούτιν. Αν η επιρροή τους αυξηθεί στις Βρυξέλλες, αυτό θα είναι άσχημο νέο για το Κίεβο.
Η ακροδεξιά είναι επίσης σταθερά εχθρική προς την ΕΕ – την οποία χαρακτηρίζει ως ένα ελιτίστικο και «παγκοσμιοποιημένο» project, επικίνδυνο για την εθνική ταυτότητα και ευνοϊκό για τη μαζική μετανάστευση.
Στο παρελθόν, ο Βίλντερς και η Λεπέν έχουν μιλήσει για την αποχώρηση των χωρών τους από την ΕΕ ή το ενιαίο ευρωπαϊκό νόμισμα. Αλλά αυτές οι ιδέες δεν τα πάνε πλέον καλά δημοσκοπικά (ενδεχομένως χάρη στο Brexit) και έτσι τώρα υποβαθμίζουν τις συζητήσεις για Nexit ή Frexit. Επίσης, η προτίμηση του Όρμπαν να καταγγέλλει τις Βρυξέλλες δεν μεταφράστηκε ποτέ σε κάποια πραγματική κίνηση για έξοδο από την ΕΕ.
Αντί να εγκαταλείψουν την ΕΕ, τα ακροδεξιά κόμματα είναι πολύ πιο πιθανό να προσπαθήσουν να την αλλάξουν εκ των έσω. Ήδη στοχεύουν τους νόμους της ΕΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δέσμευσή της στη σύμβαση του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες.
Αν η ακροδεξιά συνεχίσει να κερδίζει σημαντικά στις εθνικές εκλογές -και στις ευρωεκλογές το επόμενο καλοκαίρι- μπορεί σύντομα να είναι σε θέση να υπονομεύσει αξίες και νομικές δεσμεύσεις που θεωρούνται εδώ και καιρό κεντρικές για το ευρωπαϊκό εγχείρημα.
Η ΕΕ θα μπορούσε να είναι πολύ διαφορετική σε λίγα χρόνια από τώρα.
