Από το Inside Story μέχρι το Solomon και το Reporters United, νέα ελληνικά μέσα προβάλλονται ως φάροι ανεξαρτησίας και διαφάνειας. Πίσω όμως από τις έρευνες και τις αποκαλύψεις, κρύβονται διεθνή δίκτυα, κρατικές επιχορηγήσεις από ΗΠΑ και Ε.Ε., και ιδρύματα όπως το Open Society. Ποιοι επιλέγουν τη θεματολογία και ποια θέματα μένουν σταθερά εκτός κάδρου; Ένα ανατομικό πορτρέτο του ελληνικού media-networking με διεθνές σενάριο και εγχώρια σκηνικά.
Του Ειδικού Συνεργάτη
Το φαινόμενο δεν είναι άγνωστο και στην Ελλάδα. Τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανιστεί δημοσιογραφικές ομάδες και εγχειρήματα που διαφημίζουν την ανεξαρτησία τους, όμως συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τα διεθνή δίκτυα χρηματοδότησης που περιγράψαμε. Ακολουθούν ορισμένες χαρακτηριστικές περιπτώσεις:
- Inside Story: Το ελληνικό ειδησεογραφικό site InsideStory.gr ειδικεύεται σε ερευνητικά ρεπορτάζ και παρουσιάζεται ως ανεξάρτητο, με βασικό μοντέλο τις συνδρομές. Ωστόσο, αποτελεί επίσημα μέλος του παγκόσμιου δικτύου του OCCRPoccrp.org. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι συνεργάζεται και λαμβάνει υποστήριξη (οικονομική, τεχνογνωσία ή δεδομένα) στο πλαίσιο διεθνών projects που το OCCRP συντονίζει. Η ένταξη μιας ελληνικής ομάδας σε ένα δίκτυο που – όπως είδαμε – χρηματοδοτείται κατά το ήμισυ από την κυβέρνηση των ΗΠΑ και άλλους ξένους φορείς, θέτει εύλογα ερωτήματα για το κατά πόσον το Inside Story θα επέκρινε ποτέ σκληρά τους κύριους χρηματοδότες του δικτύου αυτού. Πράγματι, ενώ έχει δημοσιεύσει σημαντικές έρευνες (π.χ. για υποκλοπές, Ομάδα Αλήθειας ή σκάνδαλα εντός Ελλάδας), δεν θα βρει κανείς ανάμεσά τους ρεπορτάζ για παράδειγμα που να “ξεσκονίζουν” τον ρόλο των ΗΠΑ ή του ΝΑΤΟ στην Ελλάδα – ένα θέμα που μοιάζει να μένει εκτός ατζέντας.
- Solomon: Το Solomon είναι μια μη-κερδοσκοπική δημοσιογραφική κολεκτίβα με έδρα την Αθήνα, γνωστή για την έρευνά της σε θέματα μεταναστών και κοινωνικής ένταξης. Και αυτό το εγχείρημα αυτοπροβάλλεται ως ανεξάρτητο, ωστόσο σύμφωνα με διαθέσιμες πληροφορίες βασικός χρηματοδότης του είναι το Open Society Foundations (ίδρυμα του George Soros)ejc.net. Το ίδιο το Solomon αναφέρει ότι δέχεται χορηγίες και επιχορηγήσεις για να χρηματοδοτεί τη δημοσιογραφία του, διαβεβαιώνοντας πως η συντακτική του ανεξαρτησία είναι αδιαπραγμάτευτη. Ωστόσο, η εξάρτηση από ένα ξένο ιδιωτικό ίδρυμα με σαφή πολιτική ταυτότητα (φιλελεύθερη/φιλοδυτική) σημαίνει ότι το πλαίσιο μέσα στο οποίο δρα το μέσο επηρεάζεται αντικειμενικά από τις προτεραιότητες του δωρητή. Πράγματι, το περιεχόμενο του Solomon επικεντρώνεται σε ζητήματα όπως τα δικαιώματα προσφύγων, διαφθορά στην Ελλάδα, κοινωνικές ανισότητες – θεματολογία καθ’ όλα σημαντική, που όμως ευθυγραμμίζεται με το ενδιαφέρον διεθνών δικτύων δικαιωμάτων και διαφάνειας. Αντίθετα, δεν έχουμε δει από το Solomon έρευνες για π.χ. τον ρόλο των αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα ή τις επιπτώσεις της ΝΑΤΟϊκής πολιτικής στην περιοχή. Η επιλογή θεμάτων μοιάζει έτσι να αντανακλά έμμεσα τα ενδιαφέροντα των διεθνών φορέων που το στηρίζουν.
- Reporters United: Πρόκειται για μια ελληνική ομάδα ερευνητικής δημοσιογραφίας που δημιουργήθηκε πρόσφατα με στόχο τη διαφάνεια και την ανεξάρτητη έρευνα. Αξίζει μνείας διότι, σε αντίθεση με άλλους, το Reporters United έχει υιοθετήσει μια αυστηρή πολιτική να μην χρηματοδοτείται από κυβερνήσεις, επιχειρηματίες ή μεγάλους οργανισμούς (όπως δηλώνει, βασίζεται σε μικροχρηματοδότηση και δωρεές πολιτών)reportersunited.gr. Ενδιαφέρον έχει όμως η συμβολή του στην ανάδειξη του θέματος χρηματοδότησης των διεθνών δικτύων: το Reporters United ήταν συν-συγγραφέας της προαναφερθείσας έρευνας για το OCCRP. Οι αποκαλύψεις του – σε συνεργασία με ξένα ΜΜΕ – για τους δεσμούς OCCRP και κυβέρνησης ΗΠΑ προκάλεσαν έντονη συζήτηση και αντεγκλήσεις. Ο ίδιος ο Drew Sullivan (συνιδρυτής του OCCRP) αντέδρασε με νομικές απειλές στην έρευνα αυτήreportersunited.gr, πράγμα που κάνει ορισμένους να αναρωτιούνται: γιατί ένας οργανισμός που υπερηφανεύεται για τη διαφάνειά του ανησυχεί τόσο να μη δημοσιοποιηθούν οι πηγές χρηματοδότησής του; Η αντιπαράθεση αυτή έφερε στο ελληνικό προσκήνιο το ζήτημα της διαφάνειας στη χρηματοδότηση των ΜΜΕ. Πολλοί πλέον διερωτώνται αν και άλλες ελληνικές δημοσιογραφικές ομάδες – λιγότερο διάφαvες – λαμβάνουν στήριξη «κάτω από το τραπέζι» από διεθνή κέντρα. Κρατήστε, όμως, τα παραπάνω και μην προτρέχετε διότι θα εντυπωσιαστείτε παρακάτω.
- Άλλα παραδείγματα: Στην Ελλάδα έχουν υπάρξει και προγενέστερες προσπάθειες «ανεξάρτητων» ΜΜΕ με διεθνή στήριξη. Η ιστοσελίδα Athens Live, π.χ., ξεκίνησε με crowdfunding και συνεργασίες με ξένα δίκτυα (The Guardian κ.α.), ενώ μονάδες fact-checking όπως το Ellinika Hoaxes εντάχθηκαν σε ευρωπαϊκά προγράμματα αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης (έλαβαν χρηματοδότηση/υποστήριξη από το Facebook και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή). Αν και το έργο τους είναι διαφορετικό (έλεγχος ειδήσεων), αναδεικνύει το μοτίβο όπου ξένοι φορείς “αγοράζουν” αξιοπιστία μέσω συνεργασιών με τοπικές ανεξάρτητες πρωτοβουλίες. Σε κάθε περίπτωση, η εμπλοκή ξένων πηγών χρηματοδότησης στην εγχώρια δημοσιογραφία – ακόμα κι αν γίνεται με αγαθό πρόσχημα, όπως η ενίσχυση της ελευθεροτυπίας – δημιουργεί δεσμούς που ενδέχεται να επηρεάζουν την ατζέντα των μέσων.
Συνολικά, το ελληνικό τοπίο δεν μένει ανεπηρέαστο από το διεθνές πλέγμα. Ορισμένα ανεξάρτητα εγχειρήματα προσπαθούν ειλικρινά να κρατήσουν αποστάσεις από μεγάλα συμφέροντα, όμως άλλα συνδέονται στενά με διεθνή δίκτυα και ωφελούνται από πόρους που προέρχονται από κυβερνήσεις ή ιδρύματα του εξωτερικού. Αυτό δεν σημαίνει αυτομάτως ότι υπαγορεύονται οι ειδήσεις τους, ωστόσο σημαίνει ότι υπάρχουν όρια στο πόσο “δάγκωμα του χεριού που ταΐζει” θα δούμε από αυτά τα μέσα. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, τα όρια αυτά γίνονται εμφανή στη θεματολογία που επιλέγουν – και σε όσα θέματα συστηματικά παραλείπουν.
Μία ειδική αναφορά στους Reporters United
Έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον το γεγονός ότι, αν όχι όλοι, τότε οι περισσότεροι συντελεστές των Reporteρs united είναι πρώην υπάλληλοι ή συνεργάτες του Τάσου Τέλλογλου στην ιστοσελίδα του. Είναι εντυπωσιακό ότι ενώ οι Reporters United βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα του insidestory, του Τέλλογλου, πρωτοστάτησαν στις αποκαλύψεις για το OCCRP του οποίου μοναδικός εταίρος και συνεργάτης στην Ελλάδα είναι το insidestory.
Πάμε να τους γνωρίσουμε πολύ γρήγορα. Ποιους; Κάποιους από τους ερευνητές «Reporters United».
Κοινός παρονομαστής η Γερμανία
Ένας εκ των «ερευνητών» είναι κάποιος Θοδωρής Χονδρογιάννος, ο οποίος έχει εργαστεί (προσέξτε τώρα) στα εξής ΜΜΕ: inside story (Τέλλογλου), Popaganda, VICE, Investigate Europe, η RAI και το ZDF. Το 2015 είχε μετακομίσει στη Γερμανία.
Ένας ακόμη είναι κάποιος Νικόλας Λεοντόπουλος, ο οποίος συνεργαζόταν κι εκείνος με την ιστοσελίδα του Τέλλογλου και γενικά του αρέσει να ασχολείται με τις παρακολουθήσεις εδώ, στην Ελλάδα (στην γνωστή υπόθεση υποκλοπών), στην Γερμανία (που αλλού;) και ξανά εδώ στην Ελλάδα όταν είχε κάνει το εξής: Ο Λεοντόπουλος είχε πάρει τους δρόμους της Αθήνας, όταν κυβέρνηση ήταν ο ΣΥΡΙΖΑ με πρωθυπουργό τον Αλέξη Τσίπρα, έχοντας πάρει ένα «μηχάνημα» με το οποίο προσπαθούσε να εντοπίσει τηλεφωνικές παρακολουθήσεις ή απόπειρες παρακολουθήσεων γύρω από το Μαξίμου, γύρω από το Χίλτον και γύρω από Πρεσβείες.
Αν δεν μας πιστεύετε δείτε το βίντεο ΕΔΩ (Αν δεν το έχουν ήδη εξαφανίσει)
Ένας ακόμη «ρεπόρτερ» είναι κάποιος Σωτήρης Σιδέρης, ο οποίος μεταξύ άλλων διδάσκει ψηφιακά μέσα στο Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστημών Macromedia. Μαντέψτε που! Μα στο Βερολίνο. Κοιτάξτε να δείτε σύμπτωση. Είναι απόφοιτος του προγράμματος υπολογιστικής δημοσιογραφίας και ανάλυσης δεδομένων Lede 12 (2017) από το πανεπιστήμιο Columbia στη Νέα Υόρκη με υποτροφία του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. {Πάντως ευτυχώς που οι «ρεπόρτερς» μας ενημερώνουν στην σελίδα τους ότι δεν χρηματοδοτούνται από ιδρύματα όπως στο «Σταύρος Νιάρχος»}.
Τα παραπάνω είναι ενδεικτικά: Αν ψάξει κανείς τα βιογραφικά των παραπάνω προσώπων, όπως επίσης και άλλων συνεργατών του Reporter United, αναλυτικά (εμείς έχουμε συμπεριλάβει μόνο κάποια αποσπάσματα) θα εντοπίσει τα εξής: VICE, πανεπιστήμιο Columbia, Ίδρυμα Νιάρχος, γερμανικά ΜΜΕ και ΜΚΟ. Θα είναι σαν να βλέπει την ερευνητική ομάδα των Παπαχελά – Τέλλογλου, την εποχή που έκαναν παρέα τηλεοπτικές εκπομπές από το… λημέρι του ΣΚΑΪ ή από το… αρματολίκι του Mega Channel, του παλιού. Ή άλλως είναι σαν όλοι να βγαίνουν από την ίδια φάμπρικα.
Ούτε «πΓΔΜ», ούτε «Βόρεια Μακεδονία», αλλά ούτε και… Σόρος
Ένας εκ των «ερευνητών», ο Λεοντόπουλος, τις ώρες που δεν έκοβε βόλτες στην Αθήνα ώστε να εντοπίσει ως λαγωνικό που είναι τις παρακολουθήσεις κινητών τηλεφώνων, αρθρογραφούσε στα ξένα ΜΜΕ.
Σε κάποια από τα άρθρα του, την εποχή της ολοκλήρωσης της Συμφωνίας των Πρεσπών, ανέφερε την γειτονική χώρα – πρώην πΓΔΜ και νυν «Βόρεια Μακεδονία» – ως «Μακεδονία» σκέτο.
Δείτε εδώ ένα παράδειγμα της καραμπινάτης νεοταξιτικης προπαγάνδας.
Η περίπτωση Λεοντόπουλου μας θυμίζει – σε ότι αφορά στις απόψεις που μεταφέρει – μία ερευνητική ομάδα σε παλιά ιστορική εφημερίδα, που «έπαιζε» ντιρέκτ Σόρος και οι συντελεστές της δεν ντρέπονταν να πηγαίνουν με έξοδα της «Ανοιχτής Κοινωνίας» στα Σκόπια, την πρωτεύουσα της Βόρειας Μακεδονίας.
Διαβάστε, ωστόσο, τα παρακάτω:
Δεν γνωρίζουμε ακριβώς το πόσο σχετίζεται, αλλά για κάποιον λόγο οι Reporters United σπεύδουν στην ιστοσελίδα τους να υπογραμμίζουν ότι δεν χρηματοδοτούνται από την «Ανοιχτή Κοινωνία» του Τζορτζ Σόρος; Γιατί; Τους είχε ρωτήσει κάποιος;
Να σημειώσουμε εδώ πως πολλά από τα… λαγωνικά του Τέλλογλου συνεργάστηκαν ή συνεργάζονται με το VICE. Να υπενθυμίσουμε ακόμη ότι το 2019 η VICE εξασφάλισε χρηματοδότηση 250 εκατ. δολ. από Σόρος και άλλους επενδυτές. Για την ιστορία, να θυμίζουμε ότι του κονσόρτσιουμ των επενδυτών ηγήθηκε η 23 Capital, ενώ πέραν της Soros Fund Management μετείχαν σε αυτό επίσης η Fortress Investment Group και Monroe Capital.
To Reporters United επιδιώκει τις συμπαραγωγές, τις συνεργασίες και τις δημοσιεύσεις σε ελληνικά και διεθνή ΜΜΕ. Η δημοσιογραφική ομάδα Reporters United ή άλλως η δημοσιογραφική ομάδα Τέλλογλου συνεργάζεται με το VICE. Πολλοί εκ των συντελεστών είναι συνεργάτες του VICE. Τα συμπεράσματα εναπόκεινται στην κρίση του καθενός. Πολλές συμπτώσεις…
Επειδή οι Reporters United είναι… ανεξάρτητοι ρεπόρτερς, ισχυρίζονται ότι δεν χρηματοδοτούνται γενικώς και ότι είναι αυτοχρηματοδοτούμενοι (Δείτε ΕΔΩ). Τι συμβαίνει λοιπόν; Είναι λιτοδίαιτοι ή μπορεί να τους στέλνουν χαρτζιλίκι οι πατεράδες τους ή οι μανάδες τους. Λογικό.
ΠΑΡΕΝΘΕΣΗ:
{Υπάρχουν και χειρότερα. Οι Reporters United συνεργάζονται με ένα σάιτ που λέγεται manifold ή κάπως έτσι τέλος πάντων, το οποίο συνεργάζεται και με την ιστοσελίδα του… μαντέψτε. Του Τέλλογλου. Το manifold ή όπως το λένε τέλος πάντων, δεν πρέπει να το διαβάζουν ούτε οι συντελεστές. Η επισκεψιμότητά του είναι σχεδόν ανύπαρκτη, αφού δεν καταγράφεται καν στα εργαλεία μέτρησης της επισκεψιμότητας, με την εκτίμηση των συνολικών επισκέψεων (επισκέψεων, όχι επισκεπτών) στη σελίδα του να αντιστοιχεί σε 2600 ΤΟ ΜΗΝΑ. Δηλαδή οι συνεργάτες του Τέλλογλου και των άλλων συνεργατών του Τέλλογλου, μάλλον βαριούνται ακόμη και να πατήσουν το F5, έστω κάποιες φορές την ημέρα για να κάνουν τις 2600 επισκέψεις, 2700! Δεν τους διαβάζει κανένας, κι όμως, βιοπορίζονται από την… ερευνητική δημοσιογραφία, όταν προλαβαίνουν να ξεκλέψουν χρόνο από τις… ακτιβιστικές, περιορισμένης και συγκεκριμένης θεματολογίας, δράσεις. Περίεργα πράγματα.}
Το Reporters United λοιπόν – που δεν χρηματοδοτείται από πουθενά – είναι ΑΜΚΕ (Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία) από το 2019 και καλύπτει τα έξοδά του – αν θα σας πείσουν βέβαια όσα θα διαβάσετε στο λινκ που ακολουθεί – όπως περιγράφεται ΕΔΩ.
Εκείνο πάντως που θα διαπιστώσει κανείς με ευκολία είναι η συσχέτιση των συντελεστών της όχι ιδιαίτερα επιτυχημένης προσπάθειας με ΜΚΟ, όπως για παράδειγμα εκείνες που ασχολούνται με παιδιά ή με το προσφυγικό. Ίσως έτσι μπορεί να εξηγήσει και κάποιος συγκρούσεις με άλλες ΜΚΟ, οι οποίες επίσης ασχολούνται με το προσφυγικό (Διαβάστε ΕΔΩ).
Δεν θέλουμε να πιστέψουμε ότι έχουμε να κάνουμε με ανταγωνισμούς και ενώ στα ανατολικά μας σύνορα βρίσκεται σε εξέλιξη άλλο μεγάλο φαγοπότι.
Πολύ κακό για το τίποτα
Εκείνο που θα έπρεπε κάποια στιγμή τέλος πάντων να απαντηθεί (πριν δώσουμε εμείς από εδώ στο προσεχές μέλλον τις απαντήσεις) είναι το εξής: Για ποιον λόγο η «ομάδα» του Τέλλογλου «έσπασε» σε χίλια κομμάτια; Γιατί συνέβη κάτι τέτοιο, αφού εξακολουθούν τα «γερμανοθρεμμένα» λαγωνικά και δουλεύουν παρέα με τον σχεδόν συνταξιούχο της δημοσιογραφίας; Γιατί από το inside story έπρεπε να έχει προκύψει το Reporters United και άλλα «Μέσα», αφού, όπως λένε οι συντελεστές των νέων αυτών προσπαθεiών, οικονομικά τα βγάζουν δύσκολα πέρα και ενώ δεν τους διαβάζει κανένας; Γιατί κατακερματίστηκε το συστηματάκι αυτό που δραστηριοποιείται στο περιθώριο της δημοσιογραφίας; Για να φαίνονται πολλοί; Για άλλους λόγους… οικονομικής φύσεως; Ποιος ξέρει. (Μας θυμίζουν – μπορεί να κάνουμε και λάθος – τον τρόπο που λειτουργούν τα Ευρωπαϊκά Προγράμματα ή που λειτουργούσε στρεβλά το σύστημα με τις ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις που «έπεφταν» τη δεκαετία του 1990).
Βλέποντας πως δουλεύει το σύστημα η ανάγκη να απαντηθούν τα παραπάνω γίνεται ακόμη πιο επιτακτική.
Δείτε λοιπόν πως δουλεύει το σύστημα: Οι «ρεπόρτερς» του Τέλλογλου, οι ερευνητές, όποιας ομάδας – δεν έχει σημασία, γράφουν κάτι. Στη συνέχεια το πασάρουν στην «Εφημερίδα των Συντακτών» (που σε πολλές περιπτώσεις είναι περίεργος ο ρόλος της) και στη συνέχεια, αφού έχουν πέσει τα σχετικά τηλέφωνα, οι συνήθως παραπλανημένοι, για παράδειγμα, του ΣΥΡΙΖΑ που δεν μπορούν να διακρίνουν τι εμπίπτει στα καθήκοντα της Αριστεράς και τι στην παλιομοδίτικη πλέον, νεοταξίτικη προπαγάνδα βγάζουν ανακοινώσεις. Όταν, ωστόσο, δεν μπαίνει η Εφημερίδα των Συντακτών στη μεση, οι «ρεπόρτερς», που ως «φιλογερμανοί» δεν θα ενοχλούνταν να τους χαρακτηρίζουν «ρεπόρτερς» από τα λιντλ (αφού είναι γερμανικά), κάνουν δηλώσεις στην Ντόιτσε Βέλλε. Εντελώς συμπτωματικά.
Πρώτα δείτε το βίντεο:
Θεματολογία υπό επιρροή: Τι αναδεικνύουν και τι αποσιωπούν
Ένας τρόπος να εκτιμήσουμε την ανεξαρτησία ενός μέσου είναι να εξετάσουμε ποια θέματα ερευνά σχολαστικά και ποια αφήνει στο σκοτάδι. Οι ομάδες που συζητάμε έχουν στο ενεργητικό τους σημαντικές αποκαλύψεις – συχνά για σκάνδαλα διαφθοράς, οικονομικά εγκλήματα, παραβιάσεις δικαιωμάτων και σκοτεινές υποθέσεις στις χώρες τους. Ωστόσο, παρατηρείται ότι η θεματολογία τους ευθυγραμμίζεται με τις προτεραιότητες των δυτικών χρηματοδοτών τους, ενώ αποφεύγει συστηματικά ζητήματα που θα έθεταν σε δυσμενή θέση τους ίδιους αυτούς χρηματοδότες.
Τι αναδεικνύουν: Οι «ανεξάρτητες» ερευνητικές πρωτοβουλίες συνήθως εστιάζουν σε θέματα όπως:
- Διαφθορά και κακοδιαχείριση στο εγχώριο πολιτικό σύστημα (π.χ. σκάνδαλα κυβερνώντων, διαπλοκή επιχειρηματιών με κράτος).
- Οργανωμένο έγκλημα και διεθνείς διαστάσεις του (ξέπλυμα χρήματος, λαθρεμπόριο, διακρατικά εγκλήματα).
- Παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και καταστολή (συχνά σε χώρες-στόχους όπου οι δυτικές κυβερνήσεις επιθυμούν αλλαγή πολιτικής).
- Καταγγελίες κατά μη-φιλοδυτικών κρατών: Για παράδειγμα, ρεπορτάζ για ρωσική ή κινεζική επιρροή, σκάνδαλα αυταρχικών καθεστώτων, εγκλήματα πολέμου αντιπάλων του ΝΑΤΟ κλπ.
Αυτές οι θεματικές είναι βεβαίως νόμιμες και αναγκαίες στον δημόσιο διάλογο. Το ζήτημα είναι τι λείπει από την εικόνα.
Τι παραλείπουν: Σπανίως έως ποτέ αυτά τα μέσα στρέφουν τον φακό τους προς:
- Δραστηριότητες των δυτικών δυνάμεων στις χώρες τους. Για παράδειγμα, στην Ελλάδα, παρά την τεράστια γεωπολιτική σημασία της αμερικανικής στρατιωτικής παρουσίας (βάσεις σε Σούδα, Αλεξανδρούπολη κ.α.) και των εξοπλιστικών συμφωνιών με τις ΗΠΑ, δεν θα βρούμε ερευνητικά ρεπορτάζ από τις παραπάνω ομάδες που να ελέγχουν κριτικά αυτές τις δραστηριότητες. Η έντονη ΝΑΤΟϊκή παρουσία στη χώρα, οι μυστικές συμφωνίες ή οι επιπτώσεις στην εθνική πολιτική είναι ουσιαστικά εκτός ορίων της ερευνητικής τους ματιάς.
- Ευθύνες δυτικών κυβερνήσεων σε διεθνή ζητήματα. Για παράδειγμα, παγκοσμίως έχουν υπάρξει αποκαλύψεις για παρακολουθήσεις, παρεμβάσεις ή σκάνδαλα που αφορούν τις ΗΠΑ, τη Βρετανία, τη Γερμανία (από το Prism της NSA μέχρι συμμετοχή δυτικών σε διαφθορά τρίτων χωρών). Ωστόσο, τα εν λόγω ερευνητικά δίκτυα σπανίως πρωτοστατούν σε αποκαλύψεις που εκθέτουν τις δυτικές κυβερνήσεις. Αντίθετα, επικεντρώνονται στις αμαρτίες “των άλλων”. Αυτό δεν είναι σύμπτωση: πρόκειται για έναν ενίοτε ασυνείδητο αυτολογοκριτικό μηχανισμό, όπου οι δημοσιογράφοι γνωρίζουν ότι το “να ανοίξουν φάκελο” των χρηματοδοτών τους μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την υποστήριξη και τις σχέσεις τους.
- Προβολή θεμάτων ανεπιθύμητων στους δωρητές: Για παράδειγμα, ενώ θα δούμε διεξοδική κάλυψη για τις ρωσικές ολιγαρχίες ή τα οικονομικά του Πούτιν, δύσκολα θα βρούμε αντίστοιχη έρευνα από τα ίδια μέσα για τις δραστηριότητες δυτικών πολυεθνικών που λυμαίνονται χώρες του Τρίτου Κόσμου ή για τις επιχειρήσεις της CIA σε μια περιοχή. Όπως αναφέρει σκωπτικά η εφημερίδα “Ριζοσπάστης”, πολλά από αυτά που σήμερα παρουσιάζονται ως νέες αποκαλύψεις για το ρόλο οργανισμών τύπου USAID «ήταν γνωστά εδώ και χρόνια», αλλά τα μεγάλα ΜΜΕ τα προσπερνούσαν – έως ότου θίχτηκαν ίσως εγχώρια συμφέροντα902.gr.
Αυτή η ασυμμετρία στη θεματολογία υποδηλώνει έναν προγραμματισμό της αφήγησης. Τα διεθνή δίκτυα και οι εγχώριοι συνεργάτες τους φαίνεται να λειτουργούν ως πολλαπλασιαστές της δυτικής οπτικής: προωθούν μεν τη λογοδοσία και την αποκάλυψη σκανδάλων, αλλά κυρίως εκείνων που δεν βλάπτουν τον δυτικό γεωπολιτικό σχεδιασμό. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, τέτοιες ομάδες ανέδειξαν πολύ σοβαρά θέματα (υποκλοπές δημοσιογράφων, σκάνδαλα διαφθοράς σε ελληνικές κυβερνήσεις, κακοποιήσεις μεταναστών από αρχές). Ωστόσο, παρατήρησε κανείς μια εκκωφαντική σιωπή γύρω από ζητήματα όπως: ο ρόλος των αμερικανικών ΜΚΟ στη διαμόρφωση πολιτικών, οι δραστηριότητες του ΝΑΤΟ στην Ανατολική Μεσόγειο, οι πιέσεις της Γερμανίας στη διαχείριση της ελληνικής κρίσης κ.ά.
Ένα χειροπιαστό παράδειγμα είναι η ίδια η υπόθεση χρηματοδότησης του OCCRP: επί χρόνια, το OCCRP και οι συνεργάτες του διακήρυσσαν την ανεξαρτησία τους, όμως πουθενά στις σελίδες τους δεν έβλεπε ο αναγνώστης αναφορές στο ότι πάνω από το 50% των πόρων τους προέρχεται από το αμερικανικό δημόσιο. Αντιθέτως, μάλιστα, το 2019 η USAID έδωσε ειδική άδεια στο OCCRP να μην εμφανίζει στην ιστοσελίδα του το λογότυπο της USAID ως χρηματοδότη, κατά παρέκκλιση των κανονικών υποχρεώσεων δημοσιότηταςreportersunited.grreportersunited.gr. Δηλαδή, υπήρξε θεσμοθετημένη αδιαφάνεια ως προς τη χρηματοδότηση, ώστε το δίκτυο να φαίνεται πιο ανεξάρτητο απ’ ό,τι είναι. Μόνο όταν ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι (όπως το Reporters United και το γερμανικό NDR αρχικά) έφεραν στο φως αυτά τα στοιχεία, ξεκίνησε η συζήτηση. Το περιστατικό αυτό καταδεικνύει ότι η “ανεξαρτησία” συχνά αποτελεί μέρος του αφηγήματος – ένα είδος branding – παρά μια χειροπιαστή πραγματικότητα.
Εντέλει, η θεματολογία των δήθεν ανεξάρτητων ομάδων δεν είναι τυχαία. Δεν πρόκειται απλώς για τίμιους ρεπόρτερ που αποκαλύπτουν τα κακώς κείμενα χωρίς φόβο και πάθος. Πρόκειται για ρεπόρτερ που σίγουρα ρίσκαραν και αποκάλυψαν αλήθειες, αλλά που λειτουργούν εντός ενός πλαισίου: αυτού που ορίζουν οι χρηματοδοτήσεις, οι συνεργασίες και οι άγραφοι κανόνες του δικτύου στο οποίο ανήκουν. Το αποτέλεσμα είναι η επιλεκτική ευαισθησία: εξονυχιστικός έλεγχος σε ορισμένες εξουσίες, και παράλληλα λευκή σιγή για άλλες.
Διεθνή προηγούμενα: «Ανεξάρτητη» δημοσιογραφία ως εργαλείο επιρροής
Η σύνδεση ερευνητικής δημοσιογραφίας και πολιτικής επιρροής δεν είναι θεωρητική – έχει καταγραφεί επανειλημμένα σε διάφορες χώρες, όπου «ανεξάρτητα» δημοσιογραφικά εγχειρήματα αποδείχθηκε ότι συνέκλιναν ή εξυπηρετούσαν γεωπολιτικές στοχεύσεις, οδηγώντας ακόμη και σε πολιτικές ανακατατάξεις. Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Ουκρανία: ΜΜΕ εξαρτημένα από τις ΗΠΑ
Στην Ουκρανία, ιδίως μετά το 2014, οι δυτικές κυβερνήσεις επένδυσαν μαζικά σε προγράμματα υποστήριξης «ανεξάρτητων» μέσων, με στόχο την προώθηση μεταρρυθμίσεων και την αντιμετώπιση της ρωσικής επιρροής. Οι συνέπειες αυτής της πολιτικής φαίνονται ξεκάθαρα από τα στοιχεία: Σύμφωνα με έρευνα του ουκρανικού Institute of Mass Information, σχεδόν το 60% των ουκρανικών μέσων δήλωσε πως θα αναγκαστεί να κλείσει ή να περιορίσει δραστικά τη λειτουργία του αν σταματήσει η αμερικανική χρηματοδότηση902.gr. Μόνο ένα 15,8% των εργαζομένων στα ΜΜΕ ανέφερε ότι δεν έχει λάβει καμία επιχορήγηση από αμερικανικούς οργανισμούς902.gr. Τα υπόλοιπα ΜΜΕ εξαρτώνται σε κρίσιμο βαθμό από τα αμερικανικά κονδύλια, με το 35% να παραδέχεται ότι η χρηματοδότηση από ΗΠΑ καλύπτει το 75% του προϋπολογισμού τους!902.gr. Αυτή η εντυπωσιακή εξάρτηση εξηγεί γιατί, παρά την ύπαρξη πολλών ουκρανικών ανεξάρτητων μέσων, η κυρίαρχη αφήγηση στα χρόνια μετά το Μαϊντάν ήταν έντονα φιλοδυτική. Οποιοδήποτε αντιπολιτευτικό μέσο δεν είχε πρόσβαση σε τέτοια χρηματοδότηση δυσκολευόταν να επιβιώσει. Το αποτέλεσμα; Μια μιντιακή σφαίρα έντονα επηρεασμένη από τις ΗΠΑ, όπου υποτιθέμενα ανεξάρτητες ιστοσελίδες και δίκτυα λειτούργησαν ως πολλαπλασιαστές της δυτικής γραμμής στην ουκρανική κοινή γνώμη. Αυτό βοήθησε στη διαμόρφωση συναίνεσης προς τις φιλοΝΑΤΟϊκές κυβερνήσεις που ακολούθησαν. Δεν είναι τυχαίο ότι Ρώσοι αξιωματούχοι (και προπαγανδιστές) κατηγορούν ευθέως τα ουκρανικά ανεξάρτητα μέσα ως «όργανα της Δύσης». Μπορεί η κατηγορία να είναι χονδροειδής, αλλά τα δεδομένα χρηματοδότησης δείχνουν ότι η ουσία της επιρροής είναι υπαρκτή.
Σερβία: Κατηγορίες για αποσταθεροποίηση από ξένα κέντρα
Στη Σερβία, η δράση οργανισμών όπως το BIRN και άλλες ανεξάρτητες δημοσιογραφικές ομάδες έχει προκαλέσει ανοιχτή σύγκρουση με την κυβέρνηση – ρίχνοντας φως στον ρόλο της ξένης χρηματοδότησης. Χαρακτηριστικό ήταν το επεισόδιο του 2015: το BIRN δημοσίευσε έρευνα που εξέθετε διαγωνισμό για την αποστράγγιση ενός πλημμυρισμένου ορυχείου (Tamnava) επί πρωθυπουργίας Aleksandar Vučić, υπονοώντας διαφθορά. Η αντίδραση του Βούτσιτς ήταν σφοδρή: κατηγόρησε το BIRN ότι χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση για να διασπείρει ψέματα και να αποσταθεροποιήσει την κυβέρνησή τουbalkaninsight.com. Συγκεκριμένα, ο Σέρβος ηγέτης ισχυρίστηκε ότι η ΕΕ έδωσε χρήματα στο BIRN «για να λέει ψέματα» με στόχο την πολιτική του φθορά. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή απάντησε έντονα, απορρίπτοντας τις αιτιάσεις ως αβάσιμεςbalkaninsight.com. Παρά την διάψευση, το περιστατικό αναδεικνύει πώς αντιλαμβάνεται μια κυβέρνηση την ανάμιξη ξένων χρημάτων στα μίντια: ως εργαλείο επιρροής. Δεν είναι μόνο ο Βούτσιτς – και άλλοι Σέρβοι αξιωματούχοι έχουν επιτεθεί στο BIRN, επισημαίνοντας ότι η χρηματοδότησή του «προέρχεται αποκλειστικά από το εξωτερικό» και άρα εγείρει ζητήματα αξιοπιστίας και σκοπιμότηταςbirn.eu.com. Από την πλευρά του, το BIRN τονίζει ότι η χρηματοδότησή του (π.χ. από την ΕΕ) είναι θεσμική, μέσω διαφανών προγραμμάτων, και δεν υπαγορεύει το περιεχόμενοrefworld.org. Ωστόσο, το επεισόδιο πέτυχε να αλλαγεί η συζήτηση στη Σερβία: αντί να συζητιέται το ίδιο το σκάνδαλο που αποκάλυψε το BIRN, τα φώτα στράφηκαν στο ποιος πληρώνει το BIRN και γιατί. Αυτή η τακτική – να στιγματιστεί ένα μέσο ως «πράκτορας ξένων συμφερόντων» – είναι πλέον πάγια σε αρκετές χώρες. Στην περίπτωση της Σερβίας, βλέπουμε ξεκάθαρα πώς η αφηγηματική μάχη διεξάγεται γύρω από την ανεξαρτησία των ΜΜΕ: η κυβέρνηση παρουσιάζει ακόμα και έγκυρες δημοσιογραφικές έρευνες ως μέρος σχεδίου ανατροπής της, λόγω της ξένης χρηματοδότησης. Είτε ισχύει είτε όχι, η εντύπωση της εξάρτησης αρκεί για να δυναμιτίσει την απήχηση των αποκαλύψεων.
Λατινική Αμερική: Μυστικές επιχειρήσεις ενημέρωσης και πολιτική αποσταθεροποίηση
Στη Λατινική Αμερική, όπου η αντιπαράθεση ΗΠΑ-ανεπιθύμητων καθεστώτων έχει μακρά ιστορία, υπάρχουν τρανταχτά παραδείγματα «ανεξάρτητων» πρωτοβουλιών ενημέρωσης που λειτούργησαν ευθέως ως εργαλεία πολιτικής αποσταθεροποίησης. Ένα από τα πλέον αποκαλυπτικά ήταν η υπόθεση της λεγόμενης “Κουβανικής Twitter”. Το 2014, μια έρευνα του Associated Press αποκάλυψε ότι η USAID (η αμερικανική υπηρεσία διεθνούς ανάπτυξης) είχε μυστικά δημιουργήσει ένα κοινωνικό δίκτυο τύπου Twitter στην Κούβα, το ZunZuneo, με στόχο να προσελκύσει νέους Κουβανούς και να τους κινητοποιήσει σε αντικαθεστωτικές δράσειςtheguardian.com. Το πρόγραμμα αυτό συγκαλύφθηκε ως ανεξάρτητη startup πλατφόρμα, ενώ στην πραγματικότητα σχεδιάστηκε στα γραφεία της USAID με σκοπό τη υποκίνηση μιας «Κουβανικής Άνοιξης». Οι χρήστες στην Κούβα δεν γνώριζαν ότι πίσω από την εφαρμογή βρισκόταν η αμερικανική κυβέρνηση. Μολονότι το εγχείρημα τελικά διακόπηκε και εκτέθηκε, αποτελεί επιβεβαίωση ότι οι ΗΠΑ ήταν διατεθειμένες να φτάσουν σε σημείο να κατασκευάσουν πλαστή ανεξάρτητη ενημέρωση για να πετύχουν πολιτική επιρροή. Παρόμοια, έχουν καταγραφεί περιπτώσεις όπου η USAID και η NED χρηματοδότησαν «ανεξάρτητα» ραδιόφωνα, ειδησεογραφικά sites ή ομάδες δημοσιογράφων σε χώρες της Νότιας Αμερικής (Βενεζουέλα, Νικαράγουα, Βολιβία κ.α.) που αντιτίθενται στην εκάστοτε αριστερή κυβέρνηση. Οι αντίστοιχες κυβερνήσεις συχνά κατήγγειλαν αυτές τις πρωτοβουλίες ως πέμπτη φάλαγγα, οδηγώντας σε απελάσεις δημοσιογράφων ή κλείσιμο οργανώσεων. Ενώ δεν είναι όλα τα παραδείγματα τόσο ακραία όσο το ZunZuneo, υπάρχει ένας κοινός παρονομαστής: η υπόγεια στήριξη ανεξάρτητων media από τις ΗΠΑ είχε ως σκοπό να δημιουργήσει ένα ευνοϊκό επικοινωνιακό περιβάλλον για πολιτικές αλλαγές σύμφωνες με τα αμερικανικά συμφέροντα.
Άλλα χαρακτηριστικά παραδείγματα
- Αλλαγή καθεστώτων μέσω αποκαλύψεων: Ο ίδιος ο Drew Sullivan του OCCRP, σε μια σπάνια παραδοχή, καυχήθηκε ότι οι έρευνες του δικτύου του έχουν συνεισφέρει στο να αλλάξει η κυβέρνηση σε «πέντε ή έξι χώρες» μέχρι σήμεραdropsitenews.com. Συγκεκριμένα ανέφερε περιπτώσεις όπως η Βοσνία, το Κιργιστάν, η Τσεχία και το Μαυροβούνιο, όπου μετά από δημοσιοποίηση σκανδάλων επήλθε πολιτική αλλαγήdropsitenews.com. Η δήλωση αυτή σοκάρει, διότι αφήνει να εννοηθεί ότι η δημοσιογραφία χρησιμοποιήθηκε ως μοχλός πολιτικών ανατροπών. Φυσικά, η αποκάλυψη αλήθειας που οδηγεί σε πτώση διεφθαρμένων κυβερνήσεων είναι επιθυμητή. Όμως, όταν ο χρηματοδότης των αποκαλύψεων είναι μια ξένη δύναμη, τίθεται το ερώτημα: πρόκειται για προώθηση της δημοκρατίας ή για εγχειρίδιο “βελούδινης επέμβασης” μέσω πληροφοριών; Η ομολογία Sullivan αντανακλά ακριβώς αυτή τη διττή φύση.
- Panama Papers και επιλεκτικότητα: Αξίζει να σημειωθεί πως σε παγκόσμιες έρευνες όπως τα Panama Papers, ανεξάρτητα δίκτυα συνέβαλαν καθοριστικά (το OCCRP ειδικά ανέλαβε τα ρωσικά και ανατολικοευρωπαϊκά σκέλη των αποκαλύψεων)dropsitenews.comdropsitenews.com. Οι έρευνες αυτές είχαν τεράστιο θετικό αντίκτυπο στη διαφάνεια. Ωστόσο, επικριτές επεσήμαναν ότι ελάχιστοι Αμερικανοί υπήρχαν στις λίστες – κάτι που μπορεί να εξηγείται βέβαια και από άλλους παράγοντες (φορολογικά καθεστώτα), αλλά τροφοδοτεί την άποψη ότι οι έρευνες επικεντρώνονται στους «συνήθεις υπόπτους» και όχι στους ισχυρούς του Δυτικού κόσμου. Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και όταν ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι εκτός Δύσης φέρνουν στο φως στοιχεία δυσάρεστα για τις ΗΠΑ, η προβολή τους συχνά μένει περιορισμένη. Ένα παράδειγμα: οι αποκαλύψεις του βραβευμένου δημοσιογράφου Seymour Hersh για τον ρόλο των ΗΠΑ στην έκρηξη των αγωγών Nord Stream αντιμετωπίστηκαν με σιγή από πολλά mainstream δυτικά μέσα. Αυτό δείχνει ότι υπάρχει ένα άτυπο φίλτρο: οι ειδήσεις που δεν εξυπηρετούν τη δυτική ατζέντα απλώς δεν ενισχύονται μέσω των διεθνών δικτύων ανεξάρτητης δημοσιογραφίας, ακόμα κι αν προέρχονται από κορυφαίους ρεπόρτερ.
Επίλογος: Ο ιστός εξάρτησης πίσω από την επίφαση ανεξαρτησίας
Τα στοιχεία και τα παραδείγματα που εξετάσαμε αποδομούν το ρομαντικό αφήγημα της απόλυτης ανεξαρτησίας ορισμένων ερευνητικών δημοσιογραφικών ομάδων σε Ελλάδα και διεθνώς. Ναι, αυτοί οι δημοσιογράφοι φέρνουν στο φως αλήθειες και υπηρετούν το δημόσιο συμφέρον. Όχι, δεν είναι μαριονέτες που εκτελούν απευθείας εντολές ξένων κυβερνήσεων. Ωστόσο, λειτουργούν μέσα σε ένα σύστημα χρηματοδότησης και συνεργασιών που χρωματίζει αναπόφευκτα τις προτεραιότητές τους.
Στην Ελλάδα, αναδύεται ένα πλέγμα εξάρτησης όπου μέσα που φέρουν τον τίτλο του ανεξάρτητου αντλούν πόρους ή τεχνογνωσία από διεθνείς οργανισμούς (USAID, OCCRP, ιδρύματα κ.λπ.). Διεθνώς, είδαμε πώς δίκτυα σαν το OCCRP είναι ουσιαστικά προϊόν σύμπραξης δυτικών κρατικών και ιδιωτικών φορέων – ένα είδος “ΣΔΙΤ” ενημέρωσης όπου το κράτος (κυρίως οι ΗΠΑ) βάζει τα χρήματα και η ανεξάρτητη δημοσιογραφία το όνομα και την τοπική γνώση. Το αποτέλεσμα μπορεί να παράγει εξαιρετικό ερευνητικό έργο, αλλά ταυτόχρονα λειτουργεί και ως φορέας ήπιας ισχύος των δωρητών.
Η προγραμματισμένη αφήγηση είναι ακριβώς αυτό: μια ενορχηστρωμένη εκδοχή της πραγματικότητας όπου κάποια σκάνδαλα προβάλλονται και άλλα αποσιωπώνται. Όπως περιγράφηκε, οι δομές αυτές συχνά αγνοούν συστηματικά τις αμαρτίες των χρηματοδοτών τους (ΗΠΑ-ΝΑΤΟ-ΕΕ) ενώ μεγαλοποιούν τις αμαρτίες των αντιπάλων ή των τοπικών στοχευμένων ελίτ.
Δεν πρόκειται για θεωρία συνωμοσίας, αλλά για λογική συνέπεια: κανείς δεν δαπανά δεκάδες εκατομμύρια δολάρια χωρίς να προσδοκά πολιτικό όφελος. Οι δυτικές κυβερνήσεις θεωρούν τη στήριξη της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας σε ξένες χώρες ως επένδυση στη σταθερότητα και τον εκδημοκρατισμό – που όμως ευθυγραμμίζεται με τα δικά τους στρατηγικά συμφέροντα902.grreportersunited.gr. Όταν ο ίδιος ο επικεφαλής μιας τέτοιας πρωτοβουλίας δηλώνει περήφανα «είμαι βαθιά ευγνώμων στην κυβέρνηση των ΗΠΑ» για τη στήριξηreportersunited.grreportersunited.gr, γίνεται σαφές ότι η σχέση δεν είναι ψυχρή χορηγού-δικαιούχου αλλά στενή συνεργασία.
Εν τέλει, το ζητούμενο δεν είναι να δαιμονοποιήσουμε αυτούς τους δημοσιογράφους – πολλοί από αυτούς ρισκάρουν τη ζωή τους σε χώρες με αυταρχικά καθεστώτα για να αποκαλύψουν σημαντικές αλήθειες. Είναι όμως ζωτικής σημασίας να αναγνωρίσουμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο δρουν. Ο πληροφοριακός μας κόσμος δεν χωρίζεται απλά σε «κρατική προπαγάνδα» και «ανεξάρτητη αλήθεια». Υπάρχουν ενδιάμεσα σχήματα, όπου η ανεξαρτησία συγχωνεύεται με διακριτικές εξαρτήσεις.
Για το ελληνικό κοινό, που παρακολουθεί την άνθηση νέων ανεξάρτητων μέσων, η γνώση αυτή είναι δύναμη. Σημαίνει ότι πρέπει να διαβάζουμε τα ρεπορτάζ τους και πίσω από τα ρεπορτάζ: να αναρωτιόμαστε ποιος ωφελείται από την προβολή ή την αποσιώπηση ενός θέματος. Σημαίνει επίσης ότι η πραγματική ανεξαρτησία της δημοσιογραφίας παραμένει ένα ιδανικό δύσκολο στην πραγμάτωση, όσο υφίσταται η ανάγκη για χρηματοδότηση.
Εν κατακλείδι, οι «ανεξάρτητες» ερευνητικές ομάδες παίζουν σημαντικό ρόλο στην ενημέρωση, αλλά δεν είναι υπεράνω κριτικής. Οφείλουμε να αναγνωρίζουμε τον ρόλο τέτοιων δομών στην εγχώρια και διεθνή πολιτική: αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου συστήματος ισχύος όπου η ενημέρωση, η διαφάνεια και η δικαιοσύνη συνυπάρχουν με την προπαγάνδα, την επιρροή και την στρατηγική. Μόνο με τεκμηριωμένη κριτική ματιά – σαν και αυτή που επιχειρήσαμε εδώ – μπορούμε ως πολίτες να εκτιμήσουμε σωστά τόσο τις αποκαλύψεις όσο και τα κενά σιωπής αυτών των ομάδων, και να αξιώσουμε μια πραγματικά ελεύθερη και πολυφωνική ενημέρωση.
Πηγές: Οι πληροφορίες και τα παραδείγματα αυτού του ρεπορτάζ τεκμηριώνονται από πλήθος πηγών: επίσημες λίστες χρηματοδοτών των οργανισμώνbirn.eu.combirn.eu.com, ανεξάρτητες δημοσιογραφικές έρευνες στην Ελλάδα και το εξωτερικόreportersunited.grreportersunited.gr, καθώς και δηλώσεις ή έγγραφα που συνδέουν άμεσα τις κυβερνητικές χρηματοδοτήσεις με την «ανεξάρτητη» δημοσιογραφία902.grdropsitenews.com. Οι παραπομπές αυτές επιτρέπουν στον αναγνώστη να εμβαθύνει και να διασταυρώσει τα δεδομένα, επιβεβαιώνοντας το πολύπλοκο δίκτυο εξάρτησης πίσω από το προσωπείο της ανεξαρτησίας.
ΔΕΝ ΤΕΛΕΙΩΣΑΜΕ… ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
