Του Νίκου Τσαγκρή
Χριστούγεννα 2024 – Πρωτοχρονιά 2025 υπό την σκιά μιας παγκόσμιας πολιτισμικής δυστοπίας, καθώς βαδίζουμε στα τυφλά προς το άγνωστο. Και αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τους γνωστούς – άγνωστους πολέμους, την κρίση του καπιταλιστικού συστήματος και την οικονομική κρίση, αλλά και με μια σειρά ακαθόριστων και ασαφών βιοπολιτικών κλονισμών που διαταράσσουν τις ισορροπίες και συντηρούν την λεγόμενη «άγνωστη απειλή»…Σ’ αυτό το σκηνικό – και με υποφωτισμένα, στη χώρα μας, τα ακραία σημεία διαφθοράς των διαπλεκομένων πεδίων πολιτικής και ΜΜΕ – η ζωή μας γίνεται αντικείμενο καθημερινής πολιτικής και δημοσιογραφικής λαθροχειρίας, το γνωρίζουμε και το ανεχόμαστε παθητικά: «Ζούμε μέρα με τη μέρα, όμως το ανικανοποίητο, η δυσαρέσκεια υπάρχουν στα βάθη της θαμμένης ψυχής που κοιμάται ένα βαθύ, σχεδόν νεκρικό ύπνο», όπως σημείωνε ο Ευγένιος Ιονέσκο στη φάση μιας αντίστοιχα μεγάλης πολιτισμικής κρίσης του περασμένου αιώνα…
«Κάπως έτσι, αλλά όχι ακριβώς», μοιάζει να… διορθώνει τον σοφό Ρουμάνο θεατράνθρωπο η εξαμηνιαία έρευνα της MRB για τις πολιτικοοικονομικές κοινωνικές τάσεις στη χώρα μας κατά τη διάρκεια του β’ εξαμήνου του εκπνέοντος έτους: οι λέξεις «φόβος», με ποσοστό 49,4%, και «οργή» (με 46,9%) εκφράζουν περισσότερο τους πολίτες όσον αφορά τα αισθήματά τους για το παρόν και το μέλλον της χώρας». Κάτι που, σε κοινωνιολογική μετάφραση, σημαίνει, «Ζούμε υπό το κράτος του φόβου, με την οργή να πλημμυρίζει την ψυχή μας, έτοιμη να εκραγεί κατά των κρατούντων, ανά πάσα στιγμή»…
«Ζούμε υπό το κράτος του φόβου»!.. Ο Πολωνός κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν είναι ακαταμάχητος καθώς αναλύει την ανθρωπολογία του φόβου: «Φόβος» είναι το όνομα που δίνουμε στην αβεβαιότητά μας∙ στην άγνοιά μας για την απειλή και για ό,τι πρέπει να κάνουμε – ό,τι μπορούμε και ό,τι δεν μπορούμε να κάνουμε – προκειμένου να τη σταματήσουμε καθ’ οδόν – ή να της αντισταθούμε, αν η αναχαίτισή της ξεπερνά τις δυνάμεις μας*»…
Εξαρχής οφείλουμε να σημειώσουμε την καταλυτική επίδραση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και των social media στη δόμηση της «Κοινωνίας του Φόβου»: «οι πολιτικοί στη Δύση, με την αμέριστη συνδρομή των ΜΜΕ, αξιοποιούν τον φόβο ως πολιτικό εργαλείο», δήλωνε απερίφραστα ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν, σε μια συνέντευξή του στη «La Repubblica» με τίτλο «Ο Φόβος ως Εργαλείο Κυριαρχίας»…
«Ο πυρήνας της σύγχρονης στρατηγικής της κυριαρχίας έγκειται στο να ανάβεις και να κρατάς αναμμένο το φιτίλι της ανασφάλειας… », έλεγε: «ο φόβος είναι ένα μέσο πολύ ελκυστικό προκειμένου η δημαγωγία να αντικαταστήσει την έλλογη επιχειρηματολογία και η αυταρχική πολιτική τη δημοκρατία», εξηγούσε, και έμοιαζε να σκιτσάρει μια mix-καρικατούρα τριών διαφορετικών εκπροσώπων του νεοφιλελευθερισμού, των Τράμπ, Πούτιν και Μακρόν (ή… Μητσοτάκη) αντίστοιχα: «δηλώνουν ότι στόχος τους είναι να εγγυηθούν την ασφάλεια του πληθυσμού, αλλά ταυτόχρονα κάνουν ό,τι είναι δυνατό για να υποδαυλίζουν το αίσθημα ενός επικείμενου κινδύνου». Έτσι, με τον φόβο, οι ανθρώπινοι δεσμοί διαλύονται, το πνεύμα της αλληλεγγύης αποδυναμώνεται, ο χωρισμός και η απομόνωση παίρνουν τη θέση του διαλόγου και της συνεργασίας…
«Όχι, ο φόβος δεν είναι απαραίτητα κακός σύμβουλος, αντίθετα μπορεί να συμβάλλει στη συντήρηση της ελπίδας», διαφωνεί η βιωματική ηρωίδα του σταλινικού φόβου Ναντέζτνα Μαντελστάμ**: «Ο φόβος είναι φως, είναι η θέληση για ζωή, είναι αυτοπεποίθηση. Είναι ένα βαθιά ευρωπαϊκό συναίσθημα», μας διδάσκει. Και με την ασύγκριτη ποιητική ευφυΐα της το αιτιολογεί: «Ο φόβος και η ελπίδα είναι στοιχεία αλληλένδετα. Χάνοντας την ελπίδα, χάνουμε και τον φόβο – δεν έχουμε πια λόγο να φοβόμαστε…».
«Δεν είναι ο φόβος, αλλά η αμηχανία της Δημοκρατίας», είναι μια τρίτη άποψη, αυτή του Ιταλού εξπέρ της πολιτικής θεωρίας, Κάρλο Γκάλι: «το συναίσθημα ότι έχουμε εξαπατηθεί, ότι οι υποσχέσεις δεν έχουν τηρηθεί, κάτι που εδραιώνει μιαν αντίληψη ότι δεν υπάρχει εναλλακτική». Μιαν αντίληψη όμως, που αλλάζει χαρακτήρα σε πολλά μέρη της Δύσης όπου, «παρά τις καθησυχαστικές αφηγήσεις ή τους τρομοκρατικούς εκφοβισμούς, οι πολίτες κατακτούν την αυτονομία τους από το νεοφιλελεύθερο σύστημα, τις αντιφάσεις του οποίου βιώνουν με όρους ανασφάλειας, ανισότητας και έλλειψης προοπτικής. Και εξεγείρονται»…
Είναι και τα δύο. Και ο «φόβος που τρέφει την ελπίδα», και η «αμηχανία της Δημοκρατίας» (το συναίσθημα ότι έχουμε εξαπατηθεί) που οδηγούν στις περιοδικές «αντισυστημικές» εξεγέρσεις των καιρών μας, λέω εγώ. Και λέω ότι, πάνω απ’ όλα, είναι το ιστορικό πολιτικό δικαίωμα του ανθρώπου σε μια καλύτερη, και μια καλύτερη, και μια καλύτερη ζωή. Ένα βαθιά δημοκρατικό συναίσθημα που (ναι, αξιότιμη κ. Μαντελστάμ) «τρέφεται από τον αυτοσεβασμό, την αίσθηση της προσωπικής αξιοπρέπειας, των προσωπικών δικαιωμάτων, των αναγκών, των απαιτήσεων και των επιθυμιών μας».
Εν κατακλείδι, ναι, ζούμε υπό το κράτος του φόβου, με την οργή να πλημμυρίζει την ψυχή μας, έτοιμη να εκραγεί κατά των κρατούντων, ανά πάσα στιγμή»…
*Από την εισαγωγή του Ζίγκμουντ Μπάουμαν, στο βιβλίο του Ρευστός Φόβος (Εκδόσεις Πολύτροπον)
**Ρωσοεβραία συγγραφέας και παιδαγωγός, σύζυγος του σπουδαίου αντισταλινικού ποιητή Osip Mandelstam
