Του Μιχάλη Ψύλου
Στη σύνοδο κορυφής του Γιοχάνεσμπουργκ, οι ηγέτες των BRICS αποφάσισαν να προσθέσουν το Ιράν, τη Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, την Αίγυπτο, την Αιθιοπία και την Αργεντινή στη λέσχη τους στις αρχές του 2024. Και αυτή είναι μόνο η αρχή. Ο υπουργός Εξωτερικών της Νότιας Αφρικής Ναλέντι Πάντορ ανακοίνωσε ότι άλλα 40 κράτη έχουν εκφράσει ενδιαφέρον να ενταχθούν στη συμμαχία, με 23 από αυτά να έχουν συγκεκριμένες προθέσεις να ενταχθούν. Ανάμεσά τους η Αλγερία, το Κουβέιτ, το Μπαγκλαντές, η Βενεζουέλα και η Ταϊλάνδη.
Εκτός από τη στενότερη οικονομική και πολιτική συνεργασία, οι BRICS έχουν έναν στόχο πάνω από όλα: να αψηφήσουν το δολάριο. Θέλουν να κάνουν κάτι για να εξουδετερώσουν την ηγεμονία του δολαρίου. Να μειώσουν την οικονομική και πολιτική τους εξάρτηση από το δολάριο και ιδανικά να το αντικαταστήσουν ως το διεθνές αποθεματικό νόμισμα.
Γεωπολιτικό όπλο
Το δολάριο εξακολουθεί όμως να είναι το αδιαμφισβήτητο παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα, το πιο σημαντικό χρήμα στον κόσμο. Κάθε ημέρα διαπραγμάτευσης, οι αγορές συναλλάγματος ανταλλάσσουν περίπου 7,5 τρισεκατομμύρια δολάρια. Το δολάριο παίζει άμεσο ή έμμεσο ρόλο στο 89% σχεδόν όλων των συναλλαγών στην αγορά συναλλάγματος. Για σύγκριση: το ευρώ είναι μόνο στο 31% και το γιεν στο 17%. Το δολάριο κυριαρχεί στην παγκόσμια οικονομική και χρηματοπιστωτική δραστηριότητα. Είναι προφανές ότι η υπεροχή του δολαρίου είναι αγκάθι στο πλευρό των BRICS καθώς συνεπάγεται μια πολιτικά απαράδεκτη εξάρτηση. Κυρίως επειδή οι ΗΠΑ χρησιμοποιούν επίσης το νόμισμά τους ως «γεωπολιτικό όπλο» για οικονομικό πόλεμο.
Εάν μια χώρα συγκρουστεί με την Ουάσιγκτον, διατρέχει τον κίνδυνο να χάσει την πρόσβαση στην κεφαλαιαγορά σε δολάρια ή και στο διεθνές σύστημα πληρωμών που βασίζεται στο αμερικανικό νόμισμα.
Το πάγωμα των ρωσικών συναλλαγματικών αποθεμάτων από την αμερικανική κυβέρνηση μετά την εισβολή στην Ουκρανία -περίπου 600 δισεκατομμύρια δολάρια -είναι πιθανώς η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι για πολλές μη δυτικές κυβερνήσεις. Αναμφισβήτητα γνωρίζουν περισσότερο από ποτέ ότι τα συναλλαγματικά αποθέματά τους σε δολάρια αποτελούν πολιτικό κίνδυνο.
Η κατάχρηση των κυρώσεων
Αλλά μια ακόμη πιο άμεση απειλή για την κυριαρχία του δολαρίου είναι η αυξανόμενη χρήση του για την επιβολή κυρώσεων.
Μόνο που για παράδειγμα, οι κυρώσεις υπό την ηγεσία των ΗΠΑ είχαν μικρό αντίκτυπο στη συμπεριφορά των αυταρχικών καθεστώτων στη Βόρεια Κορέα, το Ιράν και τη Ρωσία, έχουν προκαλέσει σημαντικά οικονομικά προβλήματα, ιδίως στην ΕΕ.
Και όπως η υπερβολική χρήση αντιβιοτικών προάγει τη μικροβιακή αντοχή, η υπερβολική χρήση των κυρώσεων αναγκάζει τις χώρες-στόχους και «πιθανούς στόχους», να μειώσουν την έκθεσή τους στο χρηματοπιστωτικό σύστημα των ΗΠΑ .
Ο Μπεν Στάιλ, επικεφαλής στο Council on Foreign Relations και συγγραφέας του εξαιρετικού βιβλίου «Σχέδιο Μάρσαλ: Η Αυγή του Ψυχρού Πολέμου»,υποστηρίζει μάλιστα οτι με αυτά και μ’αυτά, «ο θρόνος του βασιλιά δολαρίου, ταλαντεύεται»
Η σκληρή κριτική για τη νομισματική πολιτική της Ουάσιγκτον από την Κίνα, τη Ρωσία, τη Βραζιλία, τη Σαουδική Αραβία και αλλού, δείχνει ότι «η αδιαμφισβήτητη κυριαρχία του δολαρίου φτάνει στο τέλος της. Κάτι που θα είχε βέβαια εκτεταμένες παγκόσμιες οικονομικές συνέπειες», σημειώνει ο Αμερικανός οικονομολόγος.
«Στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιπροσώπευαν περισσότερο από το ήμισυ της παγκόσμιας οικονομικής παραγωγής και των αποθεμάτων χρυσού.
Το δολάριο, το οποίο ήταν συνδεδεμένο με 35 δολάρια η ουγγιά χρυσού, επωφελήθηκε από την προνομιακή θέση των Ηνωμένων Πολιτειών στο νεοσύστατο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και γρήγορα καθιερώθηκε ως ο ακρογωνιαίος λίθος του παγκόσμιου εμπορίου και χρηματοδότησης.
Σήμερα όμως οι ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν μόνο το 25% της παγκόσμιας οικονομικής παραγωγής, αλλά το δολάριο παραμένει εμπλεκόμενο σχεδόν στο 90% όλων των συναλλαγών σε ξένο νόμισμα. Το μερίδιο του αμερικανικού νομίσματος στα συναλλαγματικά αποθέματα των κεντρικών τραπεζών μειώθηκε από 72% το 2000, σε 59% σήμερα,παρά τον βασικό του ρόλο στο διεθνές εμπόριο και στον δανεισμό».
Εναλλακτικές επιλογές
Αλλά τι επιλογές έχουν οι BRICS για να «κολυμπήσουν» μακριά από το δολάριο;
Μια επιλογή που ήδη εφαρμόζουν οι BRICS είναι να μειώσουν τα δολάρια στα δικά τους συναλλαγματικά αποθέματα και να στραφούν σε άλλα νομίσματα, ιδιαίτερα σε ένα αυξημένο απόθεμα χρυσού.
Οι BRICS κατείχαν συνολικά 5.453 τόνους χρυσού το πρώτο τρίμηνο του 2023, με χρηματιστηριακή αξία περίπου 350 δισεκατομμύρια δολάρια. Αυτό είναι σχετικά μικρό δεδομένου του όγκου του παγκόσμιου εμπορίου, που ανήλθε συνολικά σε περίπου 28,5 τρισεκατομμύρια δολάρια μόνο το 2021. Ωστόσο, οι BRICS θα μπορούσαν να ξεκινήσουν εξάγοντας πρώτα μερικά αγαθά (π.χ. πετρέλαιο, σπάνιες γαίες,μέταλλα ), με βάση το χρυσό τους. Στη συνέχεια – εάν η μονάδα συναλλαγών «BRICS gold» γίνει πιο ελκυστική – σταδιακά θα μπορούσαν να επεκτείνουν τον αριθμό των προϊόντων. Και έτσι κάτι μικρό θα μπορούσε τελικά να γίνει κάτι μεγάλο, προκαλώντας αναταράξεις στο διεθνές νομισματικό σύστημα .
Μια άλλη πιθανότητα είναι οι BRICS να θα διεξάγουν εφεξής το εξωτερικό εμπόριο μεταξύ τους χρησιμοποιώντας τα δικά τους νομίσματα – όπως κινεζικό γουάν,η ινδική ρουπία και το ρωσικό ρούβλι – και να δημιουργήσουν το δικό τους σύστημα πληρωμών, που θα είναι ανεξάρτητο από το δολάριο.
Και οι δύο αυτές κινήσεις μαζί θα μείωναν αισθητά τη ζήτηση των BRICS σε δολάρια, οδηγώντας σε μια «αποδολαριοποίηση» του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Τεχνητό νόμισμα
Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Υπάρχουν ήδη εικασίες ότι οι BRICS θα μπορούσαν να ξεκινήσουν τη δημιουργία του δικού τους εμπορικού νομίσματος με οποίο θα διεκπεραιώνονται οι εξαγωγές και οι εισαγωγές καθώς και οι οικονομικές συναλλαγές με ξένες χώρες. Πώς θα μπορούσε να επιτευχθεί αυτό;
Ένα τεχνητό νόμισμα με τη μορφή ενός καλαθιού νομισμάτων, όπως συνέβη με το σχέδιο ECU και το ευρώ.
Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε όμωσ την παράδοση της νομισματικής κυριαρχίας, και πολλές χώρες των BRICS μάλλον δεν είναι έτοιμες για κάτι τέτοιο αυτή τη στιγμή. Επιπλέον, οι συμμετέχουσες χώρες δεν διαθέτουν ακόμη το απαραίτητο κεφάλαιο εμπιστοσύνης για να σχηματίσουν μια αξιόπιστη προσφορά νομίσματος από τα δικά τους νομίσματα που είναι διεθνώς αποδεκτή.
Ωστόσο, οι BRICS θα μπορούσαν να στοιχηματίσουν στο χρυσό. Άλλωστε, όπως δείχνει μια ματιά στην ιστορία του νομίσματος, το κίτρινο μέταλλο έχει χρησιμεύσει πολλές φορές ως αξιόπιστο χρήμα σε όλο τον κόσμο, ειδικά στο διεθνές εμπόριο. Για να γίνει αυτό, η Νέα Αναπτυξιακή Τράπεζα των BRICS θα μπορούσε να παρέχει δάνεια σε χρυσό- σε «BRICS Gold », όπου μία μονάδα χρυσού BRICS να ισούται με μια ουγγιά του κίτρινου νομίσματος. Φυσικά, οι χώρες μπορούν να αποφύγουν το δολάριο ανταλλάσσοντας εμπορεύματα, όπως ο χρυσός ή το πετρέλαιο.
Το Ιράκ, για παράδειγμα, εμπορεύεται πετρέλαιο με το Ιράν για φυσικό αέριο.
Η φθίνουσα κυριαρχία του δολαρίου θα μπορούσε επομένως να σηματοδοτήσει την κατάρρευση μιας εξαιρετικά αποτελεσματικής παγκόσμιας δομής εμπορίου στην οποία η ροή των αγαθών και των υπηρεσιών καθορίζεται από το κόστος και την ποιότητα.
Αλλά αν το δολάριο έχανε την προνομιακή του θέση, τι θα το αντικαθιστούσε;
Το ευρώ ως εναλλακτική
Το μόνο νόμισμα που θα μπορούσε ρεαλιστικά να χρησιμεύσει ως υποκατάστατο αυτή τη στιγμή είναι το ευρώ, το οποίο αντιπροσωπεύει το 20% των παγκόσμιων αποθεμάτων. Ωστόσο, η ελκυστικότητά του υπονομεύεται από τον κατακερματισμό των εθνικών αγορών κρατικών ομολόγων της Ευρώπης, καθώς και από τις παρατεταμένες αμφιβολίες για τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της ΕΕ.
Το κινεζικό γουάν, το οποίο αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 3% των παγκόσμιων αποθεμάτων, δεν αποτελεί σοβαρή απειλή για την ηγεμονία του δολαρίου. Με τα προβλήματα που αντιμετωπίζει πλέον η Κίνα, τους αυστηρούς ελέγχους κεφαλαίων και τις σχετικά υπανάπτυκτες αγορές ομολόγων – από τις οποίες οι ξένοι επενδυτές απέσυραν το ρεκόρ των 91 δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2022 – το γουάν απέχει ακόμα πολύ από το να είναι αξιόπιστο αποθεματικό νόμισμα.
Έτσι, ενώ η συνεχιζόμενη κυριαρχία του δολαρίου δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη, δεν υπάρχει επί του παρόντος καμία βιώσιμη εναλλακτική. Αντίθετα, πολλοί σχολιαστές έχουν επισημάνει την πιθανή εμφάνιση ενός «κόσμου πολλαπλών νομισμάτων» στον οποίο το δολάριο θα παίζει σημαντικά μειωμένο ρόλο. Ένας τέτοιος κόσμος, ωστόσο, είναι ασυμβίβαστος με το πολυμερές εμπορικό σύστημα όπως το γνωρίζουμε.
Οι οικονομικές κρίσεις, οι πόλεμοι και οι κυρώσεις επηρεάζουν όμως όλο και περισσότερο το αμερικανικό νόμισμα -αλλά το ίδιο συμβαίνει και με την ίδια την πολιτική της Ουάσιγκτον. Που πρέπει να σταματήσει να χρησιμοποιεί το δολάριο ως γεωπολιτικό όπλο.
