Του Martin Wolf
Μήπως γινόμαστε μάρτυρες της επιστροφής του φασισμού; Για να πάρουμε το πιο σημαντικό σύγχρονο παράδειγμα, είναι φασίστας ο Ντόναλντ Τραμπ; Η Μαρίν Λε Πεν της Γαλλίας; Ή ο Βίκτορ Ορμπάν της Ουγγαρίας;
Η απάντηση εξαρτάται από το τι εννοεί ο καθένας με τη λέξη «φασισμός». Αλλά αυτό που βλέπουμε τώρα δεν είναι απλώς αυταρχισμός. Είναι αυταρχισμός με φασιστικά χαρακτηριστικά.
Πρέπει να αρχίσουμε με δυο διακρίσεις. Η πρώτη είναι μεταξύ Ναζισμού και φασισμού. Όπως σημείωνε ο αείμνηστος Ουμπέρτο Έκο, ανθρωπιστής και συγγραφέας του βιβλίου «Το Όνομα του Ρόδου», σε δοκίμιό του για τον «Ur-Φασισμό» που δημοσιεύθηκε στο New York Review of Books το 1995, «To Mein Kampf του Χίτλερ είναι ένα μανιφέστο ενός ολοκληρωμένου πολιτικού προγράμματος».
Όταν ήταν στην εξουσία, ο Ναζισμός, όπως και ο Σταλινισμός, ήταν «απολυταρχικά» καθεστώτα, καθώς ήλεγχαν τα πάντα. Ο φασισμός του Μουσολίνι ήταν διαφορετικός. Με τα λόγια του Έκο, «ο Μουσολίνι δεν είχε καμία φιλοσοφία: είχε μόνο ρητορική… ο Φασισμός ήταν μια ασαφής απολυταρχία, ένα κολλέγιο διαφορετικών φιλοσοφικών και πολιτικών ιδεών, μια κυψέλη αντιθέσεων». Ο Τραμπ είναι ομοίως «ασαφής».
Η δεύτερη διάκριση είναι μεταξύ του τότε και του τώρα. Οι φασισμοί του 1920 και του 1930 προέκυψαν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήταν από τη φύση τους μιλιταριστικοί τόσο στα μέσα, όσο και στους στόχους. Επιπλέον, την εποχή εκείνη, η κεντρική οργάνωση ήταν απαραίτητη προκειμένου να διαδίδονται οι ιδέες. Σήμερα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κάνουν μεγάλο μέρος αυτής της δουλειάς.
Άρα, ο φασισμός τού σήμερα διαφέρει από εκείνον του παρελθόντος. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως η ιδέα (ενν. της σύγκρισης του τότε με το τώρα) είναι ανούσια. Στο δοκίμιό του, ο Έκο περιγράφει έναν αριθμό χαρακτηριστικών του «Ur-Φασισμού ή Αιώνιου Φασισμού».
Ένα χαρακτηριστικό είναι η λατρεία της παράδοσης. Οι φασίστες λατρεύουν το παρελθόν. Απόρροια αυτού είναι πως απορρίπτουν το μοντέρνο. «Ο Διαφωτισμός, η Εποχή της Λογικής», γράφει ο Έκο, «θεωρείται ως η αρχή της μοντέρνας διαφθοράς. Υπό αυτήν την έννοια ο Ur-Φασισμός μπορεί να οριστεί ως παραλογισμός».
Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι η λατρεία της δράσης για χάρη της δράσης, από την οποία απορρέει μια περαιτέρω δράση: η εχθρότητα προς την αναλυτική κριτική. Και από αυτό προκύπτει πως «ο Ur-Φασισμός… επιδιώκει την συναίνεση εκμεταλλευόμενος και επιτείνοντας τον φυσικό φόβο προς το διαφορετικό… ως εκ τούτου ο Ur-Φασισμός είναι ρατσιστικός εξ ορισμού».
Μια άλλη πτυχή είναι πως ο «Ur-Φασισμός προέρχεται από την ατομική ή κοινωνική απογοήτευση. Γι’ αυτό ένα από τα πιο συνηθισμένα χαρακτηριστικά του ιστορικού φασισμού ήταν η έκκληση σε μια απογοητευμένη μεσαία τάξη».
O Ur-Φασισμός «δένει» τους υποστηρικτές που επιστρατεύει από τις τάξεις της δυσαρεστημένης μεσαίας τάξης μέσω του εθνικισμού. Αυτοί οι ακόλουθοι, προσθέτει ο Έκο, «πρέπει να νοιώθουν ταπεινωμένοι από τον προκλητικό πλούτο και τη δύναμη των εχθρών τους». Επιπλέον, για τον Ur-Φασισμό, «δεν υπάρχει αγώνας για τη ζωή, αλλά η ζωή για τον αγώνα».
Έπειτα, για τον Έκο, είναι χαρακτηριστικό το γεγονός πως ο Ur-Φασισμός πρεσβεύει έναν λαϊκίστικο ελιτισμό. Στον Ur-Φασισμό, γράφει, «κάθε πολίτης ανήκει στον καλύτερο λαό του κόσμου». Επιπλέον, «κάθε ένας εκπαιδεύεται να γίνει ήρωας».
Για τον Ur-Φασισμό, προσθέτει ο Έκο, «ο Λαός θεωρείται μια… μονολιθική οντότητα που εκφράζει την Κοινή Βούληση. Αφού καμία μεγάλη ποσότητα ανθρώπων δεν μπορεί να έχει κοινή βούληση, ο Ηγέτης παριστάνει τον διερμηνέα τους».
Στοιχείο αυθεντικότητας επίσης του Ur-Φασισμού είναι το “απόλυτο αρσενικό” .«Ο Ur-Φασίστας μεταφέρει την επιθυμία του για εξουσία, στο πεδίο της σεξουαλικότητας». Αυτό σημαίνει τόσο την περιφρόνηση για τις γυναίκες, όσο και τη μηδενική ανοχή και καταδίκη των μη καθιερωμένων «σεξουαλικών συνηθειών».
Τέλος, «ο Ur-Φασισμός μιλά τη Νέα Γλώσσα» – αυτή του συστηματικού ψεύδους. Όπως σημείωνε η Χάνα Άρεντ σε συνέντευξή της στο New York Review of Books το 1978, «αν όλοι πάντα σου λένε ψέματα, η συνέπεια δεν είναι ότι πιστεύεις τα ψέματα, αλλά μάλλον ότι κανένας δεν πιστεύει τίποτα πια». Οι ακόλουθοι πιστεύουν τον ηγέτη, απλά επειδή φοράει τον ιερό μανδύα της ηγεσίας.
Είναι μια συναρπαστική λίστα. Αν κοιτάξει κανείς στον δεξιό λαϊκισμό τού σήμερα, παρατηρεί ακριβώς τις λατρείες του παρελθόντος και της παράδοσης, την εχθρότητα προς οποιασδήποτε μορφής κριτική, τον φόβο του διαφορετικού και τον ρατσισμό, την αναφορά στην κοινωνική δυσαρέσκεια, τον εθνικισμό και την φλογερή πίστη σε συνωμοσίες, την άποψη πως «ο λαός» είναι μια ελίτ, τον ρόλο του ηγέτη να λέει στους ακόλουθούς του τι είναι αλήθεια, τη βούληση για εξουσία και την υιοθέτηση του «απόλυτου αρσενικού».
Μόλις αυτόν τον μήνα, ο Τραμπ περιέγραψε τους μετανάστες ως «ζώα», απείλησε με «λουτρό αίματος» αν δεν κερδίσει τον επόμενο Νοέμβριο και εγκωμίασε τους στασιαστές της 6ης Ιανουαρίου 2021 ως «απίστευτους πατριώτες». Γνωρίζουμε πως ο ίδιος και οι υποστηρικτές του προτίθενται να γεμίσουν τις διοικητικές δομές και το δικαστικό σώμα με ανθρώπους που είναι προσωπικά πιστοί σε αυτόν και επικρίνουν το νομικό σύστημα που τον ελέγχει: άλλωστε, είναι υπεράνω του νόμου. Και κυρίως, έχει κάνει το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα δικό του.
Ναι, τα κινήματα του σήμερα διαφέρουν επίσης από αυτά των δεκαετιών 1920 και 1930. Ο Τραμπ δεν εξιδανικεύει τον πόλεμο, εκτός από τους οικονομικούς και εμπορικούς πολέμους. Αλλά εκθειάζει τον Πούτιν, τον οποίον έχει αποκαλέσει «διάνοια» για τον πόλεμο στην Ουκρανία. Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί με ρίζες στο φασιστικό παρελθόν επίσης ποικίλουν. Ωστόσο και αυτοί μοιράζονται πολλά χαρακτηριστικά του Ur-Φασισμού, κυρίως την παραδοσιοκρατία, τον εθνικισμό και τον ρατσισμό, αλλά δεν έχουν άλλα, κυρίως την εξιδανίκευση της βίας.
Ο φασισμός της Γερμανίας ή της Ιταλίας της δεκαετίας του 1920 και του 1930 δεν υπάρχει πλέον, εκτός ίσως από τη Ρωσία. Αλλά το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για άλλες παραδόσεις. Ο συντηρητισμός δεν είναι αυτό που ήταν πριν από έναν αιώνα, κάτι που ισχύει επίσης και για τον φιλελευθερισμό και τον σοσιαλισμό.
Οι ιδέες και οι συγκεκριμένες προτάσεις που απορρέουν από πολιτικές παραδόσεις μεταβάλλονται με την κοινωνία, την οικονομία και την τεχνολογία. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη. Αλλά αυτές οι παραδόσεις εξακολουθούν να έχουν έναν κοινό πυρήνα συμπεριφορών έναντι της ιστορίας, της πολιτικής και της κοινωνίας.
Αυτό ισχύει και για τον φασισμό. Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Δημιουργεί, όμως, ομοιότητες. Αυτή την περίοδο τις έχει δημιουργήσει. Μην εφησυχάζετε. Είναι επικίνδυνο να κάνεις βόλτα με τον φασισμό.
