Η εκδήλωση της 16ης Οκτωβρίου στο Δημαρχείο του Μαρβούργου θα μπορούσε να είναι συνηθισμένη. Ένας από τους τελευταίους επιζώντες του Ολοκαυτώματος στη Γερμανία, ο 90χρονος Ίβαρ Μπούτερφας-Φράνκενταλ μιλούσε σε περίπου 300 μαθητές για την ιστορία του, όπως έχει κάνει σχεδόν 1.600 φορές έως τώρα. Αυτή η φορά όμως ήταν αλλιώτικη. Ο ομιλητής είχε αστυνομική προστασία, κάτι που δεν είχε συμβεί ποτέ ως τώρα. Μετά την επίθεση της Χαμάς εναντίον του Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου, άλλαξαν πολλά. Στη Γερμανία ξύπνησαν φριχτές μνήμες, αιφνιδιάζοντας τόσο τους πολιτικούς όσο και την κοινωνία. Σχεδόν 80 χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, παρόλη την επεξεργασία, την αυτοκριτική και τις υπερβάσεις, τα «δεδομένα» αποδείχθηκαν το λιγότερο εύθραυστα.
Στη Γερμανία μιλούν συνεχώς για το Ολοκαύτωμα. Εκτός από τα μνημεία, τα μουσεία και τις εκδηλώσεις, τα ΜΜΕ ασχολούνται διαρκώς με το θέμα – ντοκιμαντέρ, συζητήσεις, ταινίες, βιβλία, άρθρα – , τα σχολεία φροντίζουν να υπενθυμίζουν συχνά το παρελθόν και οι κυβερνήσεις διατηρούν παραδοσιακά προνομιακή σχέση με το Ισραήλ. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόλις τον περασμένο Σεπτέμβριο οι υπουργοί ‘Αμυνας των δύο χωρών υπέγραψαν συμφωνία ύψους 4 δισεκατομμυρίων ευρώ για την προμήθεια του μεγάλου βεληνεκούς συστήματος αντιβαλλιστκών πυραύλων Arrow-3. «Είναι ιστορική μέρα», δήλωσε ο γερμανός υπουργός Μπόρις Πιστόριους. «Το Ισραήλ θα συνεισφέρει σημαντικά στην ασφάλεια της Γερμανίας». «Η συμφωνία αποτελεί συγκινητικό γεγονός για κάθε Εβραίο», δήλωσε ο ομόλογός του Γιοάβ Γκαλάντ, οι γονείς του οποίου επέζησαν του Ολοκαυτώματος.
Το 2023 λοιπόν οι σχέσεις των δύο χωρών έχουν φθάσει σε επίπεδο που επιτρέπει στο Βερολίνο να αγοράζει συστήματα ασφαλείας από τους Ισραηλινούς. Τον τελευταίο μήνα όμως έχουν καταγραφεί στη Γερμανία σχεδόν 2.700 εγκληματικές πράξεις με αντισημιτικό υπόβαθρο: Αστέρια του Δαυίδ πάνω σε πόρτες Εβραίων, μολότοφ εναντίον Συναγωγής, σχέδια για τρομοκρατικές επιθέσεις σε εκδηλώσεις υπέρ του Ισραήλ, ισραηλινές σημαίες που σκίζονται ή καίγονται. Την ημέρα της επίθεσης της Χαμάς, κάποιοι κερνούσαν μπακλαβά στους δρόμους του Νοϊκέλν, περιοχής του Βερολίνου με έντονο μουσουλμανικό στοιχείο, ενώ καφενείο στην Έσση έκανε έκπτωση 50% σε όλα του τα είδη, «γιορτάζοντας» τα γεγονότα. Ταυτόχρονα, έχουν αυξηθεί κατακόρυφα οι καταγγελίες Εβραίων σε ειδικά κέντρα στήριξης, για φραστικές επιθέσεις, απειλές και παρενοχλήσεις στην καθημερινή τους ζωή, ακόμη και στα σχολεία. Παλιότερες εντάσεις στη Μέση Ανατολή, το 2014, το 2017 και το 2021 είχαν επίσης προκαλέσει έξαρση των επεισοδίων στη Γερμανία. Αυτό όμως που συμβαίνει σήμερα δεν έχει προηγούμενο – ή μήπως έχει;
«Σημείο καμπής» και «ντροπή»
«Αυτό που βιώνουμε τώρα είναι σημείο καμπής», δήλωσε ο επικεφαλής του Γραφείου για την Προστασία του Συντάγματος Τόμας Χάλντεβαγκ. «Ντροπή», χαρακτήρισε τον στιγματισμό Εβραίων ο καγκελάριος Όλαφ Σολτς από τη Νέα Συναγωγή του Βερολίνου, με αφορμή την επέτειο της «Νύχτας των Κρυστάλλων». Παραδέχθηκε μάλιστα ότι «ο αντισημιτισμός δηλητηριάζει την κοινωνία» και προειδοποίησε τους μετανάστες ότι αντισημιτική συμπεριφορά ισοδυναμεί με κίνδυνο να χάσουν το δικαίωμα παραμονής τους στη Γερμανία. «Μην επιτρέπετε να σας χρησιμοποιούν», δήλωσε ο ομοσπονδιακός πρόεδρος Φρανκ-Βάλτερ Σταϊνμάιερ, απευθυνόμενος στους παλαιστιανικής ή αραβικής καταγωγής κατοίκους της Γερμανίας.
Τα ίδια, λίγο πολύ, λένε τα περισσότερα γερμανικά κόμματα – εκτός από την Εναλλακτική για τη Γερμανία ( AfD) και την Αριστερά. Τα ίδια και το σύνολο των ΜΜΕ, με την ευρείας κυκλοφορίας BILD να κατηγορεί τον καγκελάριο για «χλιαρή» στήριξη στο Ισραήλ και να αποθεώνει τον αντικαγκελάριο και υπουργό Οικονομίας Ρόμπερ Χάμπεκ που δήλωσε απερίφραστα ότι το Ισραήλ έχει δικαίωμα στην αυτοάμυνα. Το ίδιο άλλωστε το γερμανικό Σύνταγμα αναγνωρίζει την προστασία του Ισραήλ ως «λόγο ύπαρξης» για το γερμανικό κράτος.
Ποια είναι όμως η Γερμανία απέναντι στο εβραϊκό στοιχείο σήμερα; Σύμφωνα με έρευνα του Ιδρύματος «Κόνραντ Αντενάουερ», το 6% του πληθυσμού της θεωρεί ότι «οι πλούσιοι Εβραίοι κυβερνούν τον κόσμο». Μεταξύ των μουσουλμάνων που ζουν στη χώρα, το αντίστοιχο ποσοστό εκτοξεύεται στο 26%.
Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση προχώρησε ακόμη και σε πλήρη απαγόρευση των δραστηριοτήτων της Χαμάς στη Γερμανία, η οποία την χαρακτηρίζει επισήμως «τρομοκρατική οργάνωση». Το ίδιο ισχύει και για το υποστηρικτικό δίκτυο Samidoun. Ωστόσο ανεπισήμως είναι έκδηλος ο φόβος των πολιτικών για τον κίνδυνο κλιμάκωσης και διάχυσης της κρίσης στη Μέση Ανατολή, κάτι που θεωρούν ότι θα προκαλούσε απρόβλεπτες αντιδράσεις ισλαμιστών στην Ευρώπη. «Αν το Ισραήλ δεν κατάφερε να αποτρέψει την επίθεση της Χαμάς, πώς θα εμποδίσουμε κάποιον να διαπράξει έγκλημα σε βάρος Εβραίου;», διερωτώνται πολλοί στην κυβέρνηση, σύμφωνα με το περιοδικό Der Spiegel.
Το βαθύτερο πρόβλημα των Εβραίων της Γερμανίας δεν είναι οι ανοιχτές απειλές ή το μίσος και η μισαλλοδοξία που πλημμυρίζουν αυτή την εποχή τους δρόμους. Η μεγάλη ανησυχία τους αφορά τον νέο αντισημιτισμό και την επιρροή του, όχι μόνο μεταξύ των μουσουλμάνων μεταναστών, αλλά και των γερμανών ακροδεξιών, ακόμη και κάποιων που θέλουν να πιστεύουν ότι είναι διανοούμενοι. Τα συνθήματα που ακούγονται το τελευταίο διάστημα είναι τουλάχιστον ανατριχιαστικά: «Είμαι υπέρ του Αδόλφου Χίτλερ, ρίξτε αέριο στους Εβραίους», «Το Ισραήλ είναι η κακοτυχία μας», «Απελευθερώστε την Παλαιστίνη από τη γερμανική ενοχή», ήταν το σύνθημα σε έργο που εκτέθηκε πέρυσι, στη διάσημη έκθεση σύγχρονης τέχνης «Documenta», με την απεικόνιση ενός στρατιώτη με όψη χοίρου και στον λαιμό μαντίλι με το άστρο του Δαυίδ. Το έργο ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων, το σύνθημα ωστόσο αποδείχθηκε ενδεικτικό της νέας εποχής.
Αυτή η γερμανική ενοχή ασφαλώς είναι υπαρκτή – και δικαίως. Αλλά εκεί που αποτελούσε μάλλον κοινό τόπο η αλληλεγγύη προς το Ισραήλ, ήρθαν τα πρόσφατα γεγονότα για να αποδείξουν πόσο εύθραυστα ήταν αυτά τα «δεδομένα». Η τακτική έρευνα «Mitte» (Κέντρο) , η οποία καταγράφει αντι-δημοκρατικές και ξενοφοβικές τάσεις, διαπίστωσε «δραματική αύξηση» των ανοιχτά αντισημιτικών απόψεων. Ένα 11,8% δήλωσε ότι «η επιρροή των Εβραίων παραμένει ακόμη και σήμερα υπερβολικά μεγάλη». Ο συντονιστής της έρευνας, Αντρέας Τσικ από το πανεπιστήμιο του Μπίλεφελντ, περιέγραψε στο Spiegel ότι «πράγματα που θεωρούσαμε αδιανόητο να τα ξεστομίσει κανείς, τώρα είναι και πάλι αποδεκτά». Σύμφωνα με τον ίδιο, η τάση ενισχύεται τα τελευταία χρόνια, με την άνοδο της ακροδεξιάς AfD. Ιδιαίτερη ώθηση έλαβε μάλιστα στη διάρκεια της πανδημίας του κορονοϊού από τους κύκλους των αντιεμβολιαστών και των οπαδών της συνωμοσιολογίας, οι οποίοι βέβαια συχνά τέμνονται. «Ο Τζορτς Σόρος και οι Ρόθτσιλντ θέλουν να χρησιμοποιήσουν τα εμβόλια προκειμένου να ελέγξουν τον κόσμο» – ήταν κάτι που ακουγόταν έντονα τα τελευταία χρόνια. Στη Γερμανία μάλιστα κάποιοι διαδηλωτές κατά των εμβολίων και των μέτρων περιορισμού, φορούσαν κίτρινα αστέρια στα ρούχα τους, με τη λέξη «ανεμβολίαστος». Ο Φέλιξ Κλάιν, εντεταλμένος της ομοσπονδιακής κυβέρνησης για την εβραϊκή ζωή στη Γερμανία, δήλωσε πρόσφατα ότι «η πανδημία λειτούργησε ως καταλύτης για τον αντισημιτισμό στη χώρα».
Η κριτική προς τους Εβραίους και το Ισραήλ δεν περιορίζεται όμως στα δεξιά. Ο Μέρον Μέντελ, διευθυντής τους Εκπαιδευτικού Ιδρύματος «’Αννα Φρανκ», κάνει λόγο για νέα τάση στους κόλπους της Αριστεράς, να συμπονούν μόνο τα θύματα των ισραηλινών επιθέσεων εναντίον της Λωρίδας της Γάζας. Δηλώνει μάλιστα σοκαρισμένος από «την απόλυτη έλλειψη συμπάθειας για τις ζωές που χάθηκαν στο Ισραήλ». Κάποτε μόνο ακροδεξιοί τολμούσαν να πουν ότι «η γερμανική ελίτ υποκλίνεται στο Ισραήλ και στον κόσμο, λόγω των εγκλημάτων των Ναζί». Τώρα όμως, επισημαίνει ο Μέρον Μέντελ, αυτή η λογική βρίσκει ανταπόκριση και σε άλλους χώρους. Πριν από λίγες ημέρες, νεαροί «χίπστερς» συγκεντρώθηκαν έξω από το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών και ζητούσαν την «απελευθέρωση της Γερμανίας από την προβληματική ιστορία της».
Το Βερολίνο, το οποίο από την πρώτη στιγμή στέκεται στο πλευρό του Ισραήλ τονίζοντας το δικαίωμά του στην αυτοάμυνα, δύσκολα εκφράζεται για την ισραηλινή αντεπίθεση που βρίσκεται σε εξέλιξη. Οι εκκλήσεις για αποτροπή της κλιμάκωσης και της εμπλοκής τρίτων δυνάμεων στη διαμάχη παραμένουν προσεκτικά ουδέτερες. Η πρώην υπουργός Εξωτερικών του Ισραήλ Τζίπι Λίβνι δήλωσε πριν από λίγες ημέρες στο Spiegel ότι η επίθεση της Χαμάς «τραυμάτισε βαθιά το Ισραήλ», αλλά η στρατιωτική του αντίδραση στη Λωρίδα της Γάζας «μετατόπισε τη διεθνή κοινή γνώμη εναντίον της χώρας» της. Η επίσημη Γερμανία προτιμά ωστόσο να κινηθεί σε αυτή τη φάση στο παρασκήνιο – ούτως ή άλλως βρίσκεται σε τεντωμένο σχοινί. Στη χώρα ζουν 118.000 Εβραίοι και 5 εκατομμύρια Μουσουλμάνοι.
Νέος φόβος
Το Spiegel κυκλοφόρησε πρόσφατα με τα πρόσωπα Εβραίων του Βερολίνου στο εξώφυλλό του και τη φράση «Φοβόμαστε». Κάτοικοι της γερμανικής πρωτεύουσας περιγράφουν πώς αλλάζουν τώρα τις συνήθειές τους: μια γυναίκα λέει ότι δεν μιλάει πλέον εβραϊκά με τα παιδιά της στον δρόμο, δεν ψωνίζει από το αραβικό μανάβικο της γειτονιάς της και αποφεύγει πια το μετρό. «Για πρώτη φορά, καταλαβαίνω τι σημαίνει να είσαι Εβραίος: να μην αισθάνεσαι ασφαλής πουθενά. Να φοβάσαι ότι κάποιος θα βρίσει ή θα χτυπήσει τα παιδιά σου στον δρόμο και ότι κανείς δεν θα τα υπερασπιστεί», αναφέρει. «Πίστευα ότι το γερμανικό κράτος προστατεύει εβραϊκά ιδρύματα επειδή θέλει. Τώρα αντιλαμβάνομαι ότι το κάνει επειδή πρέπει», δηλώνει η Χάνα Σούλε Κατς, επικεφαλής εβραϊκής χορωδίας, η οποία κάνει πλέον πρόβες με αστυνομική προστασία. Η Αντελίν Περλ εξηγεί ότι φοβάται πλέον να στείλει τα παιδιά της στο (εβραϊκό) σχολείο τους, φορώντας τα χαρακτηριστικά κιπά και τζιτζίτ και παραδέχεται ότι η οικογένειά της σκέφτεται να φύγει από τη Γερμανία. Ο Μαξιμίλιαν Φελντχάκε, ραβίνος με έντονη δράση στην προσπάθεια προσέγγισης Εβραίων και Μουσουλμάνων, περιγράφει με απογοήτευση ότι μετά την επίθεση της Χαμάς δεν έχει επικοινωνήσει μαζί του κανένας από τους συνεργάτες του σε τζαμιά. «Αρχίζω να σκέφτομαι ότι ίσως και να χάρηκαν. Ότι έλεγαν ότι είναι υπέρ του διαλόγου μόνο και μόνο επειδή αυτό ήθελε η κοινωνία», σημειώνει. Μετά την 7η Οκτωβρίου και ο ίδιος πάντως καλύπτει την κιπά του με ένα καπέλο όταν κυκλοφορεί στον δρόμο. Ο συγγραφέας Τομέρ Ντοτάν-Ντρέιφους λέει στο περιοδικό ότι πάντα γελούσε όταν άκουγε ότι οι Εβραίοι δεν αισθάνονται ασφαλείς σε κάποιες περιοχές του Βερολίνου. «Μετά από όσα είδαμε τις τελευταίες ημέρες, φοβάμαι να περπατήσω σε κάποιες συνοικίες», δηλώνει και εκφράζει την ανησυχία του για τον τρόπο που αντιμετωπίζει η γερμανική αστυνομία τους διαδηλωτές εναντίον του Ισραήλ. «Είναι εξαιρετικά επιθετικός. Πρέπει να βρούμε τρόπο να αποκλιμακώσουμε την κατάσταση», αναφέρει.
«Μετά από μένα, δεν θα βρείτε κάποιον να σας πει την ιστορία από πρώτο χέρι», είπε στους μαθητές που τον παρακολουθούσαν στο Μαρβούργο ο Ίβαρ Μπούτερφας-Φράνκενταλ. Τον Ιανουάριο σκοπεύει να μιλήσει για τελευταία φορά δημόσια. Η Γερμανία ούτως ή άλλως θα πρέπει συνεχώς να βρίσκει τρόπους να ενημερώνει και να εκπαιδεύει τους πολίτες της σχετικά με την ιστορία της. Και πιθανότατα δεν θα απαλλαγεί ποτέ από τον φόβο της επανάληψής της.
