Μια ομάδα οργανισμών που παρουσιάζονται ως ανεξάρτητες φωνές της ερευνητικής δημοσιογραφίας, με κοινό αφήγημα τη «διαφάνεια» και τη «λογοδοσία», συνθέτει στην πραγματικότητα ένα πυκνό δίκτυο συνεργασιών, διασυνδέσεων και –όπως όλα δείχνουν– αμοιβαίων εξαρτήσεων, που παραπέμπει περισσότερο σε ένα κλειστό οικοσύστημα αλληλοϋποστήριξης παρά σε δημοσιογραφική πολυφωνία.
Από την Αθήνα μέχρι το Βερολίνο, μέσα όπως το Inside Story, το Solomon, το Reporters United, το The Manifold και το διακρατικό Investigate Europe, εμφανίζονται να ανταλλάσσουν χρηματοδοτήσεις, πρόσωπα, πηγές και πολιτική γραμμή. Στο επίκεντρο, μια μικρή ομάδα δημοσιογράφων που εναλλάσσεται ανάμεσα σε ρόλους ερευνητών, ιδρυτών, συνεργατών και… δικαιούχων ευρωπαϊκών κονδυλίων.
Η “συνεργατική” δημοσιογραφία με κοινή πολιτική γραμμή
Η θεωρία λέει ότι η διασυνοριακή συνεργασία ενισχύει την αλήθεια. Στην πράξη, όμως, αυτό που προκύπτει είναι ένα συγκεντρωτικό σύστημα μικρών μέσων που λειτουργούν ως προέκταση το ένα του άλλου. Δημοσιογράφοι όπως οι Ν. Λεοντόπουλος (RU, πρώην IE), Ελ. Τριανταφύλλου (Inside Story), Θ. Χονδρόγιαννος (RU, Inside Story), Στ. Μαλιχούδης (Solomon, RU), εναλλάσσονται μεταξύ οργανισμών χωρίς σαφή όρια. Το αποτέλεσμα: ίδιες πηγές, ίδιες αφηγήσεις, παρόμοια ρεπορτάζ και καμία δημοσιογραφική αντίστιξη.
Η αλληλεξάρτηση ενισχύεται από κοινή χρηματοδότηση. Σχεδόν όλοι οι παραπάνω οργανισμοί έχουν λάβει –άμεσα ή έμμεσα– ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις μέσω του IJ4EU, Journalismfund, ή ιδρυμάτων όπως το Open Society Foundations του George Soros. Ειδικά το Solomon αναφέρει ρητά τη χρηματοδότηση από το δίκτυο του Soros, ενώ και το Manifold υπήρξε δικαιούχος σε κοινό πρότζεκτ με Κύπρο. Το Reporters United, παρότι πιο φειδωλό στη διαχείριση, αποδέχεται δωρεές (από ποιους άραγε;) και “παραχωρεί” περιεχόμενο σε ξένα μέσα. Τρομακτικό ενδιαφέρον έχει τα όσα είχε δηλώσει σε διαδικτυακή του συνέντευξη ο γνωστός δημοσιογράφος και, κατά μία έννοια, “Πατριάρχης” όλων των παραπάνω ερευνητικών ομάδων, Τάσος Τέλογλου.
Πού σταματά η δημοσιογραφική ανεξαρτησία και πού αρχίζει η εξάρτηση από χρηματοδότες; Το ερώτημα παραμένει χωρίς απάντηση. Ειδικά όταν όλα αυτά τα σχήματα αποφεύγουν να εξετάσουν κριτικά τις ίδιες τις δομές που τα χρηματοδοτούν – για παράδειγμα, τα ιδρύματα που επηρεάζουν πολιτικά την προσφυγική πολιτική στην ΕΕ.
Το «αδιάβλητο» προφίλ των ΜΚΟ και η προσφυγική ατζέντα
Εκεί που η κριτική μετατρέπεται σε σιωπή είναι στο μεταναστευτικό και το ρόλο των ΜΚΟ. Μέσα όπως το Solomon χτίζουν την ταυτότητά τους πάνω στη ρητορική υπέρ των δικαιωμάτων μεταναστών και προσφύγων. Ωστόσο, σχεδόν ουδέποτε έχουν ασκήσει ουσιαστική κριτική στις δεκάδες ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα με αμφισβητούμενο έργο και αδιαφανείς οικονομικές ροές.
Σε υποθέσεις όπως η έρευνα για τα ασυνόδευτα ανήλικα, όπου υπήρξαν σαφείς ενδείξεις κακοδιαχείρισης ή εκμετάλλευσης από οργανώσεις (καταγγελίες από Εισαγγελείς, πορίσματα της ΕΥΠ και του Ελεγκτικού Συνεδρίου), τα παραπάνω δίκτυα απλώς σιωπούν ή μετατοπίζουν το πρόβλημα στις “κρατικές ελλείψεις”. Το ίδιο ισχύει και για τις προβληματικές επαναπροωθήσεις: ενώ δαιμονοποιούν κάθε πτυχή της κρατικής αντίδρασης, δεν εξετάζουν ποτέ τον ρόλο των ΜΚΟ που ενεργούν ως “συνοδοί” ή “μεταφορείς” προσφύγων.
Είναι τυχαίο; Ή μήπως σχετίζεται με το γεγονός ότι πολλές από αυτές τις ΜΚΟ χρηματοδοτούνται από τους ίδιους οργανισμούς που ενισχύουν και τα δημοσιογραφικά αυτά δίκτυα; Όταν ο δημοσιογράφος συγχωνεύεται με τον ακτιβιστή, η αλήθεια γίνεται επιλεκτική. Και η δημοσιογραφική δεοντολογία εξαφανίζεται.
Η υπόθεση των υποκλοπών: έρευνα ή πολιτική εργαλειοποίηση;
Η «κορωνίδα» της φήμης αυτών των μέσων υπήρξε η υπόθεση των παρακολουθήσεων μέσω Predator. Μέσα όπως το Inside Story και το Reporters United παρουσίασαν πλήθος στοιχείων για εμπλοκή κυβερνητικών προσώπων, χρηματοοικονομικές διαδρομές και τεχνολογικές πτυχές της υπόθεσης.
Όμως ταυτόχρονα έστησαν ένα αφήγημα όπου μόνο η παρούσα κυβέρνηση ήταν υπεύθυνη, αποσιωπώντας το βάθος και τη διαχρονικότητα του φαινομένου. Το ίδιο το Inside Story, όπου έγραφε ο Τάσος Τέλλογλου, δεν ασχολήθηκε ποτέ με παρακολουθήσεις επί διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ, παρότι υπήρχαν μαρτυρίες, τεχνικά στοιχεία και καταγγελίες που υποδείκνυαν παρακολούθηση πολιτικών, ακόμα και του ίδιου του Κ. Μητσοτάκη.
Η επιλεκτική σιωπή δεν είναι αθώα. Ο Τέλλογλου, που πρωταγωνίστησε στην έρευνα, έχει παρελθόν στενών σχέσεων με γερμανικά κέντρα εξουσίας και δημοσιογραφίας (όπως το Der Spiegel, το ZDF και η γερμανική πρεσβεία), τα οποία την τελευταία δεκαετία είχαν σαφή πολιτική θέση στο ελληνικό ζήτημα. Η στροφή του σε “ανεξάρτητα” μέσα συμπίπτει χρονικά με την περιθωριοποίησή του από την κεντρική τηλεόραση και τον απολογισμό που έχει ακολουθήσει για το ρόλο του στην κρίση Siemens. Το γεγονός ότι εμφανίστηκε να είναι υπό παρακολούθηση από την ΕΥΠ αποτέλεσε δημοσιογραφικό δεδομένο – αλλά και εργαλείο αυτοπροβολής: ο ρεπόρτερ που “κυνηγούν” οι μυστικές υπηρεσίες, αλλά και που συγχρόνως διατηρεί ανοιχτή γραμμή με εσωτερικές πηγές τους.
Αντί για αποκάλυψη, η υπόθεση Predator υπήρξε εν τέλει όχημα πολιτικής πίεσης – περισσότερο από απόπειρα εμβάθυνσης σε θεσμικά προβλήματα. Οποιαδήποτε πληροφορία αφορούσε σε παρακολούθηση ή πολιτική εμπλοκή εκτός ΝΔ απλώς δεν παρουσιάστηκε ποτέ.
Investigate Europe: διεθνιστική φαντασίωση ή εργαλείο επιρροής;
Στο κέντρο της ευρωπαϊκής διάστασης των παραπάνω σχέσεων βρίσκεται το Investigate Europe. Παρουσιάζεται ως “πανευρωπαϊκή ερευνητική ομάδα”, όμως οι ίδιες φιγούρες εμφανίζονται να διαχέονται σε όλα τα τοπικά εγχειρήματα. Από την Ελλάδα συμμετείχε ο Ν. Λεοντόπουλος, ιδρυτής επίσης του Reporters United και συνεργάτης του RU, του The Manifold, και άλλων οργανισμών.
Το Investigate Europe χρηματοδοτείται από θεσμικούς δωρητές, με έδρα το Βερολίνο, και λειτουργεί με μια διακρατική “γραμμή” αφήγησης, που συχνά αποφεύγει να αγγίξει ευαίσθητες εθνικές υποθέσεις – ειδικά όταν αυτές αφορούν υπερεθνικά συμφέροντα ή εξωτερική ανάμειξη. Ενδεικτικό είναι ότι σε όλη την υπόθεση των παρακολουθήσεων στην Ελλάδα, το IE δεν δημοσίευσε καμία ανεξάρτητη έρευνα, ούτε και ασχολήθηκε με τον ρόλο ξένων μυστικών υπηρεσιών.
Μάλιστα, το 2015 είχε αποκαλυφθεί από το γερμανικό Spiegel ότι η BND παρακολουθούσε συστηματικά πρεσβείες συμμαχικών χωρών – ανάμεσά τους και της Ελλάδας. Ουδέν από τα “διαφανή” μέσα δεν ασχολήθηκε σοβαρά με αυτό. Μήπως γιατί το Βερολίνο και οι χρηματοδότες του IE βρίσκονται στο απυρόβλητο;
Ενας κλειστός κύκλος δημοσιογράφων, ΜΚΟ και εξωτερικών χρηματοδοτών
Η εικόνα που προκύπτει δεν είναι ενός δημοσιογραφικού αναγεννησιακού τοπίου. Αντίθετα, είναι μια καλά δικτυωμένη ομάδα με συγκεκριμένη πολιτική ατζέντα, κοινούς χρηματοδότες και απόλυτη απουσία εσωτερικής κριτικής. Η φωνή της «ανεξάρτητης δημοσιογραφίας» που επικαλούνται, δεν έχει αντίλογο. Και η «αλήθεια» που παράγεται είναι επιλεκτική, επιμελώς κατασκευασμένη και πολιτικά στοχευμένη.
Αυτός ο χώρος που αυτοπροσδιορίζεται ως watchdog της εξουσίας, έχει καταστεί ο ίδιος αδιαφανής και άνωθεν χρηματοδοτούμενος μηχανισμός επιρροής. Αντί να σπάει τη σιωπή, αναπαράγει επιλεγμένες αφηγήσεις. Και αντί να χτυπά τα μεγάλα συμφέροντα, θωπεύει εκείνους που τον χρηματοδοτούν – εντός κι εκτός Ελλάδας.
Συνεργασίες και κοινοί παρανομαστές στους δημοσιογραφικούς οργανισμούς
Το Investigate Europe είναι ένα πανευρωπαϊκό συνεργατικό σχήμα έρευνας, στο οποίο συμμετείχε ιδρυτικά ο δημοσιογράφος Νικόλας Λεοντόπουλος από την Ελλάδα. Ο Λεοντόπουλος, αφού συνετέλεσε στις διασυνοριακές έρευνες του Investigate Europe έως το 2019, συνέβαλε στη δημιουργία του ελληνικού δικτύου Reporters United. Πράγματι, το Reporters United (RU) ιδρύθηκε το 2019 ως ένα δίκτυο Ελλήνων ερευνητών δημοσιογράφων, με στόχο την ανεξάρτητη, σε βάθος έρευνα και τη συνεργασία μεταξύ ρεπόρτερ. Στο RU συμμετέχουν –ή έχουν συνεργαστεί– αρκετοί δημοσιογράφοι που εμφανίζονται και σε άλλες από τις παραπάνω πρωτοβουλίες: ενδεικτικά, εκτός από τον Λεοντόπουλο, οι Θοδωρής Χονδρόγιαννος και Σωτήρης Σιδέρης του RU έχουν εργαστεί σε μέσα όπως το Inside Story, το Investigate Europe, ή και διεθνή δίκτυα όπως το ιταλικό RAI και το γερμανικό ZDF. Αυτή η κοινότητα δημοσιογράφων, με σπουδές και εμπειρίες σε Ελλάδα και εξωτερικό, λειτουργεί ως συγκοινωνούν δοχείο ανάμεσα στα εν λόγω μέσα.
Παράλληλα, το Inside Story – ένα ανεξάρτητο ελληνικό συνδρομητικό μέσο που ειδικεύεται στην ερευνητική δημοσιογραφία – έχει αποτελέσει πλατφόρμα συνεργασίας για πολλούς από τους ίδιους δημοσιογράφους. Το Inside Story παρουσιάζεται ως ανεξάρτητο (μοντέλο βασισμένο στις συνδρομές), όμως συμμετέχει ενεργά σε διεθνή συνεργατικά εγχειρήματα. Χαρακτηριστικά, το Inside Story αποτελεί τον επίσημο ελληνικό εταίρο του Organized Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP) από το 2024, εντάσσοντάς το σε ένα παγκόσμιο δίκτυο ερευνητικών μέσων. Ταυτόχρονα, δημοσιογράφοι του Inside Story (όπως η Ελίζα Τριανταφύλλου) συνεργάζονται και με ομάδες όπως The Manifold, μια ελληνική συλλογικότητα που ιδρύθηκε το 2018 με έδρα την Αθήνα και μέλη σε Κύπρο και Λονδίνο. Το The Manifold ακολουθεί ένα μοντέλο in-depth ερευνητικών “φακέλων” (Files) και συχνά συμπράττει με άλλους: το 2022 μάλιστα, σε συνεργασία με το Solomon, δημοσίευσε ένα εκτενές «Φάκελο» για την αστυνομική αυθαιρεσία και ατιμωρησία στην Ελλάδα.
Το Solomon ξεχωρίζει ως μια μη κερδοσκοπική δημοσιογραφική κολεκτίβα με έδρα την Αθήνα, γνωστή κυρίως για έρευνες σε θέματα μεταναστών, προσφύγων και κοινωνικών δικαιωμάτων. Και το Solomon συνδέεται προσωπικά με τα άλλα εγχειρήματα: για παράδειγμα, ο Σταύρος Μαλιχούδης, συνιδρυτής και ρεπόρτερ του Solomon, συμμετέχει και στο δίκτυο του Reporters United. Αντίστοιχα, το Solomon έχει συνεργαστεί με το The Manifold, όπως αναφέρθηκε, αλλά και με διεθνείς ομάδες. Όλοι αυτοί οι οργανισμοί δημιουργήθηκαν πρόσφατα (2016-2019) και αντιπροσωπεύουν μια νέα γενιά ερευνητικών μέσων που συμπληρώνουν το ένα το άλλο αντί να ανταγωνίζονται, μοιραζόμενα πόρους, πληροφορίες και δημοσιογράφους. Χαρακτηριστικό είναι ότι έξι μέλη του δικτύου Reporters United (Ν. Λεοντόπουλος, Ε. Μπήρση, Στ. Μαλιχούδης, Θ. Χονδρόγιαννος, Σ. Σιδέρης, Κ. Μαλτεπιώτη) έχουν ήδη συνεργαστεί ως ανταποκριτές ή συνεργάτες με το Investigate Europe σε διακρατικές έρευνες. Επίσης, το Reporters United έχει αναλάβει την παραγωγή πολυμεσικού υλικού (animations) για το Investigate Europe., ένδειξη της στενής τους σχέσης.
Κοινές πηγές χρηματοδότησης και υποστήριξης
Παρά την ανεξαρτησία τους, πολλοί από τους οργανισμούς αυτούς έχουν επωφεληθεί από κοινές πηγές χρηματοδότησης ή προγράμματα στήριξης, ιδίως ευρωπαϊκά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πρόγραμμα Investigative Journalism for Europe (IJ4EU) που χρηματοδοτεί διασυνοριακά ρεπορτάζ. Το The Manifold έλαβε το 2018 επιχορήγηση €28.000 από το IJ4EU για ένα κοινό ελληνοκυπριακό εγχείρημα που αφορούσε τις ανεπάρκειες του συστήματος παιδικής προστασίας σε Ελλάδα και Κύπρο. Από αυτή την έρευνα προέκυψαν δημοσιεύσεις σε ελληνικά και διεθνή μέσα (ενδεικτικά μια σειρά άρθρων στο dimosiografia.com και μια ανασκόπηση στο Al Jazeera). Αντίστοιχα, το Reporters United συμμετέχει τα τελευταία χρόνια σε διακρατικά πρότζεκτ: το φθινόπωρο του 2024 είχε εμπλοκή σε δύο cross-border έρευνες (μία για τα υπόγεια ύδατα και μία για τους ρύπους PFAS), λαμβάνοντας χρηματοδοτήσεις ~7.000€ από το JournalismFund.eu και 2.500€ από το IJ4EU, μεταξύ άλλων. Συνολικά, το RU δηλώνει ότι μέρος των εσόδων του προέρχεται από συνεργασίες με ξένα μέσα και προγράμματα, γεγονός που βοηθά τόσο οικονομικά όσο και στην ευρύτερη διάδοση των ρεπορτάζ του.
Όσον αφορά τις δομές χρηματοδότησης τους, υπάρχουν ομοιότητες αλλά και διαφορές. Το Investigate Europe λειτουργεί ως συνεταιρισμός δημοσιογράφων με έδρα το Βερολίνο και χρηματοδοτείται κυρίως από θεσμικές δωρεές (ιδρύματα και φιλάνθρωπους) που υποστηρίζουν το δημοσιογραφικό έργο χωρίς να επεμβαίνουν στο περιεχόμενο. Η φιλοσοφία του είναι ότι η ερευνητική δημοσιογραφία είναι «δημόσιο αγαθό», γι’ αυτό και αποφεύγει την εξάρτηση από διαφημίσεις, αναζητώντας πολυμορφικές πηγές εσόδων (δωρεές, συνδρομές, πώληση άρθρων σε εφημερίδες).
Το Inside Story από την πλευρά του βασίζεται κυρίως στο μοντέλο των συνδρομών των αναγνωστών (δεν φέρει διαφημίσεις). Ωστόσο, ως μέλος του OCCRP πλέον, απολαμβάνει ορισμένα οφέλη δικτύωσης και πιθανώς έμμεσης υλικοτεχνικής στήριξης. Το OCCRP χρηματοδοτείται περίπου κατά 50% από την κυβέρνηση των ΗΠΑ και επίσης από ευρωπαϊκούς και ιδιωτικούς φορείς. Αυτή η σύνδεση έχει εγείρει –από ορισμένες πλευρές– ερωτήματα σχετικά με το κατά πόσον ένα συνεργαζόμενο μέσο θα επέκρινε ποτέ σκληρά τους βασικούς χρηματοδότες του διεθνούς δικτύου στο οποίο ανήκει (Δες περισσότερα στην πρώτη αποκαλυπτική έρευνα του PERIODISTA.GR)
Το Solomon παρουσιάζεται ως ανεξάρτητο, όμως οι διαθέσιμες πληροφορίες δείχνουν ότι βασικός χρηματοδότης του είναι το ίδρυμα Open Society Foundations του George Soros. Το ίδιο το Solomon στην ιστοσελίδα του αναφέρει ρητά πως δέχεται δωρεές και επιχορηγήσεις για να χρηματοδοτεί τη δουλειά του, διαβεβαιώνοντας ότι η συντακτική του ανεξαρτησία είναι αδιαπραγμάτευτη. Η εξάρτηση βέβαια από ένα μεγάλο διεθνές ίδρυμα με σαφές ιδεολογικό πρόσημο (φιλελεύθερο/φιλοδυτικό) έχει σχολιαστεί, καθώς ενδεχομένως πλαισιώνει το μέσο εντός των προτεραιοτήτων του δωρητή. Όπως σημειώθηκε σε σχετική ανάλυση, το περιεχόμενο του Solomon επικεντρώνεται σε θέματα όπως τα δικαιώματα προσφύγων, η διαφθορά και οι κοινωνικές ανισότητες – θεματολογία σημαντική, αλλά ευθυγραμμισμένη με το ενδιαφέρον διεθνών οργανώσεων δικαιωμάτων και διαφάνειας. Το Solomon μέχρι στιγμής δεν έχει ασχοληθεί με ζητήματα εκτός αυτού του πλαισίου (π.χ. δεν θα βρει κανείς έρευνες για τον ρόλο των ξένων βάσεων ή της ΝΑΤΟϊκής πολιτικής στην Ελλάδα), κάτι που οι επικριτές του αποδίδουν στη φύση των χρηματοδοτών του.
Αντίθετα, το Reporters United έχει υιοθετήσει μια αυστηρή πολιτική χρηματοδότησης: αποφεύγει χρήματα από κυβερνήσεις, επιχειρηματίες ή μεγάλους οργανισμούς, αντλώντας πόρους κυρίως από μικροδωρεές πολιτών και τη συνεργασία με άλλες ανεξάρτητες πλατφόρμες. Οι ιδρυτές του (Ν. Λεοντόπουλος και Χρ. Κάσδαγλης) έχουν καταστήσει σαφές ότι σκοπεύουν να διατηρήσουν το RU μικρό και ευέλικτο, ώστε να προστατεύεται η ανεξαρτησία του. Η ετήσια λειτουργία του μάλιστα στηρίζεται σε έναν προϋπολογισμό μόλις ~50.000€, που καλύπτει έναν μικρό πυρήνα συνεργατών. Αυτό το ποσό προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από ιδιωτική αυτοχρηματοδότηση των μελών και από έσοδα συνεργασιών με ξένα μέσα, ενώ το RU αρνείται χρηματοδότηση π.χ. από το ελληνικό κράτος ή από μεγάλα ιδρύματα με έντονη παρουσία στην Ελλάδα. Αυτή η θέση, όπως λένε οι ίδιοι, αποτελεί εγγύηση ανεξαρτησίας: «Μόνο με τόσο αυστηρή πολιτική χρηματοδότησης μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι δεν θα εξαρτηθούμε από συμφέροντα» έχει δηλώσει σχετικά ο Λεοντόπουλος.
Συνολικά, διαπιστώνεται ότι τα εν λόγω μέσα μοιράζονται κοινούς χρηματοδοτικούς “δρόμους” κυρίως μέσω ευρωπαϊκών ή διεθνών προγραμμάτων συνεργασίας. Το IJ4EU, το Journalismfund, καθώς και ιδρύματα όπως το Open Society, έχουν κατά καιρούς υποστηρίξει τα ερευνητικά τους πρότζεκτ. Ωστόσο, το κάθε μέσο υιοθετεί δική του στρατηγική βιωσιμότητας: άλλοι επενδύουν σε συνδρομές (Inside Story), άλλοι σε δωρεές/ιδρύματα (Solomon), ενώ άλλοι επιμένουν στη μικρή κλίμακα και στη διαφάνεια (Reporters United). Κοινός τόπος είναι ότι η κρατική χρηματοδότηση ή οι μεγάλες διαφημιστικές χορηγίες αποφεύγονται, ώστε να μην τίθεται εν αμφιβόλω η ανεξαρτησία τους.
Παρουσία σε διεθνή δίκτυα συνεργατικής δημοσιογραφίας
Όλα τα προαναφερθέντα μέσα όχι μόνο συνεργάζονται μεταξύ τους, αλλά είναι ενταγμένα και σε ευρύτερα διεθνή δίκτυα ερευνητικής δημοσιογραφίας, ενισχύοντας τον διακρατικό χαρακτήρα της δουλειάς τους. Το Investigate Europe από μόνο του συγκροτεί μια μόνιμη ομάδα ρόλου δικτύου: διαθέτει δημοσιογράφους-μέλη σε 12 ευρωπαϊκές χώρες και συνεκδίδει τις έρευνές του ταυτόχρονα σε πολλά ευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης. Η φιλοσοφία του είναι ότι τα μεγάλα ζητήματα (από την οικονομία και την υγεία, έως την τεχνολογία και την κλιματική κρίση) πρέπει να ερευνηθούν σε ευρωπαϊκή κλίμακα, με συνδυασμό πληροφοριών από πολλές χώρες. Έτσι, λειτουργεί ως μόνιμη διασυνοριακή ομάδα και συνεργάζεται με πλήθος εφημερίδων/ιστοσελίδων (τους “media partners” του) για τη δημοσίευση των αποτελεσμάτων σε κάθε χώρα.
Το Inside Story έχει πλέον εδραιωθεί ως ο ελληνικός κόμβος στο παγκόσμιο δίκτυο OCCRP. Η ένταξή του στο OCCRP (τον Μάιο 2024) το κατέστησε το πρώτο ελληνικό «member center» αυτού του διεθνούς οργανισμού. Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι το Inside Story αφενός λαμβάνει υποστήριξη (π.χ. εκπαίδευση σε θέματα ψηφιακής ασφάλειας, πρόσβαση σε εργαλεία έρευνας δεδομένων όπως η πλατφόρμα Aleph του OCCRP), αφετέρου δεσμεύεται και το ίδιο να συνεισφέρει στο δίκτυο με τοπική γνώση και τεχνογνωσία. Ήδη, το Inside Story έχει συμμετάσχει σε συνεργατικές δημοσιογραφικές αποστολές με άλλους εταίρους OCCRP – ένα παράδειγμα είναι η συνδυασμένη έρευνα του με το Investigative Reporting Lab της Βόρειας Μακεδονίας για επιχειρήσεις ρωσικής επιρροής στα Βαλκάνια (η Σάσκα Τσβέτκοφσκα του IRL μάλιστα είναι συνεργάτιδα-αρχισυντάκτρια που αρθρογραφεί και στο Inside Story).
Το Reporters United από την άλλη επιλέχθηκε το 2021 ως το πρώτο ελληνικό μέλος του Global Investigative Journalism Network (GIJN), του παγκόσμιου δικτύου συνεργασίας ερευνητικών δημοσιογράφων. Αυτή η αναγνώριση ήρθε καθώς το RU, αν και μικρό, «έκανε όνομα» με τις αποκαλύψεις του (π.χ. στο σκάνδαλο των υποκλοπών) και απέδειξε τη σημασία ύπαρξης ανεξάρτητων μέσων σε μια χώρα με δυσμενές περιβάλλον για τον Τύπο. Ως μέλος του GIJN, το Reporters United αποκτά πρόσβαση σε ένα διεθνές φόρουμ ανταλλαγής καλών πρακτικών, εργαλείων και πιθανών συνεργασιών. Το ίδιο το RU έχει λειτουργήσει και ως κόμβος φιλοξενίας συνεργασιών: έχει προσφέρει την πλατφόρμα του για δημοσίευση ερευνών σε συνέργεια με άλλες οργανώσεις, ενώ διοργανώνει και δωρεάν εκπαιδευτικά εργαστήρια (π.χ. για το δικαίωμα στην πληροφόρηση ή για την ψηφιακή ασφάλεια) προς όφελος της ευρύτερης δημοσιογραφικής κοινότηταςgijn.orggijn.org.
Το Solomon διατηρεί έντονη διεθνή δραστηριότητα ιδίως στα θέματα προσφυγικού/μεταναστευτικού, όπου συνεργάζεται με ευρωπαϊκά μέσα και οργανώσεις. Για παράδειγμα, συμμετείχε σε διεθνείς κοινοπραξίες ερευνών για τα pushbacks στα σύνορα: μαζί με το Lighthouse Reports και άλλα μέσα ανέδειξαν πρακτικές παράνομων επαναπροωθήσεων στο Αιγαίο και την Αδριατική. Πρόσφατα (2023), το Solomon συνεργάστηκε με τον Guardian (Ην. Βασίλειο), το γερμανικό ARD και την ερευνητική ομάδα Forensis σε μια βραβευμένη έρευνα για το πολύνεκρο ναυάγιο μεταναστών στην Πύλο. Επίσης, συνερευνητές του Solomon από κοινού με το The New Humanitarian αποκάλυψαν το φαινόμενο των ανήλικων προσφύγων που καταγράφονται λανθασμένα ως ενήλικες στην Ευρώπη. Τέτοιες συνεργασίες συχνά χρηματοδοτούνται από προγράμματα όπως το IJ4EU ή βραβεύονται για τον αντίκτυπό τους (π.χ. το προαναφερθέν της Πύλου ήταν φιναλίστ για το IJ4EU Impact Award 2024). Το Solomon έτσι λειτουργεί de facto ως μέλος ενός άτυπου διεθνούς δικτύου ανεξάρτητων μέσων που καλύπτουν το μεταναστευτικό ζήτημα.
Τέλος, το The Manifold έχει συμπράξει με το βρετανικό μη κερδοσκοπικό δίκτυο SourceMaterial σε έρευνα για την ενέργεια (λιγνίτης) στην Ελλάδα, ενώ βρίσκεται σε συνεχή επαφή με φορείς όπως το Arena for Journalism in Europe (έλαβε μικρή υποστήριξη μέσω αυτού σε πρότζεκτ για ρύπους PFAS, παράλληλα με το RU). Η παρουσία του σε διεθνή φεστιβάλ/συνέδρια (π.χ. iMEdD Journalism Forum, Dataharvest) ενισχύει περαιτέρω τις επαφές του με την ευρωπαϊκή ερευνητική κοινότητα.
Εν ολίγοις, οι οργανισμοί Investigate Europe, Reporters United, Inside Story, Solomon και The Manifold δεν λειτουργούν απομονωμένα, αλλά ως μέρος ενός ευρύτερου οικοσυστήματος συνεργατικής δημοσιογραφίας. Η συμμετοχή τους σε διεθνή δίκτυα – είτε θεσμικά (OCCRP, GIJN) είτε άτυπα μέσω κοινών projects – τους επιτρέπει να μοιράζονται πληροφορίες, τεχνογνωσία και απήχηση πέρα από τα σύνορα. Αυτό είναι κρίσιμο, διότι πολλά από τα ζητήματα που διερευνούν (διαφθορά, παρακολουθήσεις, μεταναστευτικές ροές, περιβαλλοντικά εγκλήματα) έχουν διακρατική διάσταση.
Ο ρόλος του Τάσου Τέλλογλου σε αυτά τα εγχειρήματα
Ο Τάσος Τέλλογλου αποτελεί μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία της ελληνικής ερευνητικής δημοσιογραφίας που λειτουργεί εν μέρει ως γέφυρα μεταξύ παραδοσιακών μέσων και των νέων ανεξάρτητων οργανισμών. Με μακρά πορεία από το 1986 σε μεγάλες εφημερίδες και τηλεοπτικούς σταθμούς, ο Τέλλογλου συμμετείχε σε εμβληματικές εκπομπές έρευνας (όπως «Φάκελοι», «Ιστορίες» στο Mega και ΣΚΑΪ). Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, έχει στρέψει το βάρος του στη συνεργασία με ανεξάρτητα ψηφιακά μέσα για τις μεγάλες αποκαλύψεις.
Ειδικότερα, ο Τάσος Τέλλογλου συνδέθηκε στενά με το Inside Story ως συντάκτης ερευνών που έμελλε να έχουν τεράστιο αντίκτυπο. Μαζί με την ρεπόρτερ Ελίζα Τριανταφύλλου, ο Τέλλογλου δημοσίευσε μέσω του Inside Story μια σειρά από αποκαλυπτικά ρεπορτάζ για το ελληνικό σκάνδαλο των υποκλοπών και του παράνομου λογισμικού Predator.
Ο Τάσος Τέλλογλου δεν είναι επίσημο μέλος της ομάδας Reporters United ή του Solomon, όμως έχει συνεργατική σχέση μαζί τους στην πράξη. Για παράδειγμα, στην υπόθεση Predator, το ρεπορτάζ του Inside Story συνδυάστηκε με παράλληλες αποκαλύψεις του Reporters United – οι δύο οργανισμοί ανέδειξαν συμπληρωματικές πτυχές του σκανδάλου, μοιράστηκαν πληροφορίες και ουσιαστικά πίεσαν από κοινού την κυβέρνηση.
Επιπλέον, ο Τέλλογλου ιστορικά έχει εμπλακεί και σε διακρατικές έρευνες. Στο παρελθόν συνεργάστηκε με γερμανικά μέσα σε θέματα όπως η υπόθεση Siemens (είχε καταθέσει ως μάρτυρας για τα «μαύρα ταμεία» της Siemens), ενώ μετέφερε στην ελληνική τηλεόραση διεθνή θέματα (π.χ. συνεντεύξεις με πρόσωπα όπως ο Β. Σόιμπλε για το ελληνικό χρέος). Σύμφωνα με αναφορές, είχε ακόμη συμμετάσχει σε κοινές παραγωγές με ξένα δίκτυα: ενδεικτικά, η ομάδα των «Ιστοριών» στην οποία ανήκε συνεργαζόταν με δημοσιογράφους όπως ο Αλέξης Παπαχελάς και διεθνείς ανταποκριτές. Σήμερα, ο Τέλλογλου παραμένει ενεργός στον τηλεοπτικό χώρο (π.χ. εμφανίζεται σε ρεπορτάζ του ANT1), όμως η πιο αιχμηρή του δουλειά διοχετεύεται μέσω των ανεξάρτητων πλατφορμών. Στην ουσία, ο Τάσος Τέλλογλου λειτουργεί ως καταλύτης που φέρνει κύρος και εμπειρία στα νεότερα εγχειρήματα, ενώ ταυτόχρονα αξιοποιεί την ελευθερία κινήσεων που του δίνουν για να κυνηγήσει δύσκολα θέματα. Η συμβολή του στην αποκάλυψη του Predatorgate ανέδειξε διεθνώς τη σοβαρότητα του θέματος, με αποτέλεσμα όχι μόνο να κινητοποιηθεί η ελληνική Βουλή, αλλά και να υπάρξει έρευνα από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Στην εξεταστική επιτροπή PEGA της ΕΕ, ο Τέλλογλου και άλλοι Έλληνες ρεπόρτερ (από RU, Inside Story κ.ά.) κατέθεσαν για τις εμπειρίες τους, αναδεικνύοντας την αξία της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας στην αποκάλυψη σκανδάλων που αρχικά τα μεγάλα συστημικά μέσα αγνοούσαν.
Έρευνες που άπτονται των γερμανικών μυστικών υπηρεσιών (BND)
Ένα σκέλος της διερεύνησής μας αφορά το κατά πόσον τα εν λόγω μέσα έχουν ασχοληθεί με θεματολογία σχετική με τις γερμανικές μυστικές υπηρεσίες, ειδικότερα την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Πληροφοριών (BND). Σε γενικές γραμμές, οι έρευνες των συγκεκριμένων οργανισμών έχουν εστιαστεί κυρίως σε ελληνικές υποθέσεις και στην ελληνική εμπλοκή σε διεθνή ζητήματα. Δεν καταγράφεται μέχρι στιγμής κάποια αυτόνομη εκτενής έρευνα αποκλειστικά για τη δράση της BND από τα εν λόγω μέσα. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες συνδέσεις και αναφορές που αξίζει να επισημανθούν, καθώς εντάσσουν τις ελληνικές αποκαλύψεις σε ευρύτερο πλαίσιο υπηρεσιών πληροφοριών.
Πρώτον, το ίδιο το σκάνδαλο των υποκλοπών (Predator) στην Ελλάδα έχει και διεθνείς απολήξεις. Ο Τάσος Τέλλογλου, κατά την έρευνά του, ανέφερε μια σημαντική πληροφορία: ότι ήδη από το 2017-2018 υπήρχαν ενδείξεις τηλεφωνικών παρακολουθήσεων πολιτικών προσώπων (όπως του τότε αρχηγού της αντιπολίτευσης Κυριάκου Μητσοτάκη). Η αποκάλυψη αυτή, που τη μετέφερε δημοσίως το 2022, υποδηλώνει ότι το φαινόμενο των παρακολουθήσεων δεν ξεκίνησε ξαφνικά με το Predator αλλά έχει ιστορικό βάθος. Εκείνη την περίοδο (2015-2018) είχαν δει το φως και δημοσιεύματα του ξένου Τύπου περί δράσης της BND στην Ευρώπη. Συγκεκριμένα, το γερμανικό περιοδικό Der Spiegel είχε αποκαλύψει ότι η BND κατασκόπευε συστηματικά ακόμα και συμμαχικές χώρες – μεταξύ των στόχων ήταν και η ελληνική πρεσβεία στο Βερολίνο, καθώς και άλλες πρεσβείες ευρωπαϊκών κρατών. Μάλιστα, οι πληροφορίες αυτές προκάλεσαν σκάνδαλο στη Γερμανία το 2015, με τον τότε υπουργό Δικαιοσύνης Χάικο Μάας να ζητά αυστηρότερο έλεγχο επί της BND όταν έγινε γνωστό ότι παρακολουθούσε στόχους όπως πρεσβείες των ΗΠΑ, Γαλλίας, Ελλάδας κ.ά. χωρίς κυβερνητική έγκριση. Παρότι καμία από τις ελληνικές ερευνητικές ιστοσελίδες δεν πραγματοποίησε η ίδια αυτή την αποκάλυψη (ήταν ρεπορτάζ του Spiegel), είναι ενδεικτικό του κλίματος στο οποίο κινούνται οι έρευνές τους: αντιλαμβάνονται ότι οι παρακολουθήσεις δεν γνωρίζουν σύνορα και ότι ξένες υπηρεσίες –όπως η BND– μπορεί να εμπλέκονται σε πληροφοριακές επιχειρήσεις που αγγίζουν και την Ελλάδα.
Πράγματι, οι δημοσιογράφοι των εν λόγω οργανισμών έχουν δείξει ενδιαφέρον και για τον διεθνή αντίκτυπο των θεμάτων ασφαλείας. Ο Νικόλας Λεοντόπουλος του RU, για παράδειγμα, δεν περιορίστηκε να ερευνήσει τις ελληνικές υποκλοπές, αλλά επιχείρησε και πρακτικά να εντοπίσει τυχόν ξένες «σκιές» στο ελληνικό έδαφος. Σύμφωνα με ρεπορτάζ, σε περίοδο διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ (γύρω στο 2018) ο Λεοντόπουλος κυκλοφορούσε στην Αθήνα με ένα ειδικό μηχάνημα ανίχνευσης, προσπαθώντας να βρει σήματα παρακολούθησης κοντά στο Μέγαρο Μαξίμου, στο ξενοδοχείο Hilton και πέριξ ξένων πρεσβειών. Αυτή η σκηνή (που καταγράφηκε και σε βίντεο από το Vice) δείχνει την καχυποψία ότι ενδεχομένως ξένες υπηρεσίες –ή και ιδιώτες με εξελιγμένα μέσα– δρουν στην ελληνική επικράτεια. Αν και δεν κατονομάζεται η BND, το γεγονός ότι μπήκαν στο στόχαστρο σημεία όπως οι πρεσβείες αφήνει να εννοηθεί πως αναζητούνταν πιθανά ίχνη ξένων μηχανισμών υποκλοπής. Η ερευνητική αυτή περιέργεια ευθυγραμμίζεται και με τα ευρήματα του Spiegel για τη δράση της BND στις πρεσβείες, όπως προαναφέρθηκε.
Επιπλέον, το διεθνές πλαίσιο εμφανίζεται συχνά ως αναπόσπαστο κομμάτι των ερευνών. Το Investigate Europe, στην θεματική του “Unchecked Power” και “Technology”, έχει διερευνήσει πώς οι κυβερνήσεις στην ΕΕ αξιοποιούν τεχνολογίες παρακολούθησης, θέτοντας ζήτημα ότι ορισμένοι σχεδιασμοί δίνουν «λευκή επιταγή» για παρακολούθηση δημοσιογράφων υπό το πρόσχημα της ασφάλειας. Σε άρθρο του 2019 (“The Disinformation Machine”), η ομάδα IE ανέλυσε πώς η παραπληροφόρηση χρησιμοποιείται από κυβερνήσεις και μυστικές υπηρεσίες ως εργαλείο επιρροής, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Αν και δεν εστίασε ειδικά στην BND, το ρεπορτάζ αυτό ενέπλεκε τις μυστικές υπηρεσίες γενικά στον κύκλο της προπαγάνδας. Παρόμοια, το RU συνέβαλε σε μια διασυνοριακή έρευνα (Forever Pollution Project) που μεταξύ άλλων εξέτασε και πώς κρατικές αρχές σε διάφορες χώρες «κουκουλώνουν» περιβαλλοντικά εγκλήματα – η διακρατική συνεργασία σ’ αυτή την έρευνα έδειξε τον τρόπο που πληροφορίες από γερμανικές υπηρεσίες και άλλες ευρωπαϊκές πηγές πρέπει να συνδυαστούν για ένα ολοκληρωμένο αποτέλεσμα.
Συνολικά, οι ελληνικές ανεξάρτητες ερευνητικές ομάδες έχουν συνείδηση του διεθνούς πεδίου στο οποίο εντάσσονται τα θέματα ασφαλείας. Η θεματολογία τους έχει αγγίξει εμμέσως την BND κυρίως μέσω της ενασχόλησης με το ελληνικό σκέλος σκανδάλων παρακολούθησης, όπου όμως πάντα ελλοχεύει το ερώτημα της εμπλοκής ή γνώσης ξένων υπηρεσιών. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αποκαλύψεις τους οδήγησαν και Ευρωπαίους δημοσιογράφους να ερευνήσουν παραπέρα: π.χ. το Der Spiegel και άλλοι ευρωπαϊκοί τίτλοι αφιέρωσαν άρθρα στο “ελληνικό Watergate” και συνέδεσαν την υπόθεση Predator με ένα πανευρωπαϊκό πρόβλημα παράνομων παρακολουθήσεων. Μέσα από αυτή την διεθνή συζήτηση προέκυψαν και αναφορές στη Γερμανία: για παράδειγμα, έγινε γνωστό ότι και η ίδια η γερμανική κυβέρνηση είχε αγοράσει λογισμικό Pegasus στο παρελθόν, γεγονός που έθεσε προοπτικές συνεργασίας ή ανταλλαγής τεχνογνωσίας μεταξύ υπηρεσιών πληροφοριών ευρωπαϊκών χωρών. Αν και κάτι τέτοιο δεν έχει (μέχρι στιγμής) τεκμηριωθεί ειδικά για την BND σε σχέση με το ελληνικό σκάνδαλο, το νήμα των πληροφοριών αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο τέτοιων διασυνδέσεων.
Εν κατακλείδι, τα μέσα Investigate Europe, Reporters United, Inside Story, Solomon και The Manifold δεν έχουν στοχοποιήσει τη BND σε κάποια αποκλειστική δημοσίευση, όμως η προοπτική των ερευνών τους είναι διακρατική και περιλαμβάνει ενίοτε και τη Γερμανία στο κάδρο. Είτε μέσω της συνεργασίας με Γερμανούς δημοσιογράφους στα πλαίσια διεθνών projects, είτε μέσω της διερεύνησης φαινομένων (όπως οι υποκλοπές) όπου οι γερμανικές υπηρεσίες αποτελούν σημείο σύγκρισης ή παράδειγμα προς μελέτη, οι οργανισμοί αυτοί δείχνουν να αντιλαμβάνονται ότι ζητήματα όπως η κρατική παρακολούθηση έχουν ευρωπαϊκή διάσταση. Έτσι, ενημερώνουν το κοινό τους και για συναφή διεθνή δεδομένα – όπως το ότι η ίδια η γερμανική BND είχε παρακολουθήσει συμμαχικές κυβερνήσεις στο πρόσφατο παρελθόν – ώστε ο αναγνώστης να κατανοεί το πλήρες πλαίσιο. Η θεματολογία των γερμανικών μυστικών υπηρεσιών, επομένως, δεν είναι ξένη προς αυτά τα μέσα, αλλά εμφανίζεται ως μέρος του μεγαλύτερου παζλ στις έρευνες για τη διαφάνεια, τον έλεγχο των υπηρεσιών και την προστασία της δημοκρατίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
