Του Νίκου Τζιανίδη
«Εμένα θα μου επιτρέψετε τώρα…» θα πει ο Ανδρέας Παπανδρέου και θα αποσυρθεί για να συναντήσει την Ιστορία. Αυτές θα είναι και οι τελευταίες του κουβέντες. Την ίδια ώρα στην Αθήνα κυκλοφορούσε εφημερίδα με αποκλειστικό ρεπορτάζ της «ανάστασής» του ηγέτη του ΠΑΣΟΚ! Ο Ανδρέας Παπανδρέου πέθανε ξημερώματα μια μέρα σαν σήμερα, 23 Ιουνίου του 1996.
Διαβάζουμε πώς περιγράφει τις τελευταίες στιγμές του ο ιστορικός Γεώργιος Σαρρής: «Εμένα θα μου επιτρέψετε τώρα…», θα πει κάποια στιγμή λίγο πριν από τα μεσάνυχτα ο Ανδρέας Παπανδρέου. Χυτήρης και Αθανασάκης σηκώθηκαν να φύγουν και αυτοί για τα σπίτια τους.Δες πόσα εξοικονομείς στην ασφάλεια αυτοκινήτου σου!σύγκριση ανάμεσα σε 27 ασφαλιστικές εταιρίεςΣύγκρινε Τώρα
«Να φεύγουμε και εμείς, πρόεδρε, είναι αργά».
«Όχι, όχι, εσείς να κάτσετε. Εγώ πάω να ξαπλώσω» θα απαντήσει, αρχίζοντας, όπως έκανε πάντα, να χαιρετάει έναν έναν τους παριστάμενους διά χειραψίας. Όταν έφθασε στην πόρτα για να φύγει, ξαναγύρισε προς την παρέα και κούνησε το χέρι… παπανδρεϊκά. Ήταν το δικό του αντίο.
Μέχρι αργά το μεσημέρι, η τελευταία ημέρα της ζωής του Ανδρέα Παπανδρέου είχε κυλήσει χωρίς κάτι το ιδιαίτερο. Υποβλήθηκε στις απαιτούμενες θεραπείες που του είχαν συστήσει οι γιατροί προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα οξεία καρδιοαναπνευστικά προβλήματα, το μεσημέρι έφαγε λιτά και ακολούθως ξεκουράστηκε.
Επιζητούσε τις επισκέψεις
Από το απόγευμα άρχισαν οι επισκέψεις, τις οποίες επιζητούσε και ο ίδιος, ενόψει μάλιστα και του επικείμενου συνεδρίου που είχε προγραμματιστεί για τις 27 Ιουνίου, δηλαδή μόλις πέντε ημέρες αργότερα. Όλοι περίμεναν με αγωνία να μάθουν τις προθέσεις του. Θα πήγαινε έστω και σε αυτή την κατάσταση να μιλήσει, θα έστελνε κείμενο παρέμβασης ή θα άφηνε τα γεγονότα να εξελιχθούν χωρίς την παρέμβασή του;
Ο πρώτος που τον επισκέφθηκε ήταν ο Αντώνης Λιβάνης, ο μακροβιότερος και πιο έμπιστος συνεργάτης του. Έμειναν μόνοι στο γραφείο του Παπανδρέου και αφού τα είπαν αποχώρησε. Τον επισκέφθηκαν επίσης οι καθηγητές Ιατρικής και φίλοι του Δημήτρης Κρεμαστινός και Κώστας Στεφανής, οι οποίοι επίσης κουβέντιασαν μαζί του σε ευδιάθετο κλίμα. Ακολούθως πέρασε ο γιος του, Γιώργος Παπανδρέου, μαζί με τη (τότε) σύζυγό του Άντα και την κόρη τους Μαργαρίτα. Αφενός ήθελε να δει πώς πάει ο πατέρας του και αφετέρου να τον πείσει να μην παραστεί στις εργασίες του 4ου Συνεδρίου του ΠΑΣΟΚ.
Μέχρι τις 20.30 είχαν φύγει όλοι. Στο μεταξύ, όμως, είχαν έρθει ο Τηλέμαχος Χυτήρης και ο Νίκος Αθανασάκης, προκειμένου να δουλέψουν το κείμενο της ομιλίας του προέδρου στο επικείμενο συνέδριο. «Για να είμαστε ειλικρινείς, μιλούσε λίγο και άκουγε περισσότερο» θα πει αργότερα ο Χυτήρης. Γύρω στις 21.00 ο Παπανδρέου αποκρίνεται: «Καθίστε να φάμε μαζί». Τρώγοντας ψάρι και σαλάτα, μαζί με τη Δήμητρα Λιάνη, τους γιατρούς και τη νοσηλεύτρια που κούραρε τον καταπονημένο πολιτικό, είδαν στην τηλεόραση τις ειδήσεις των εννέα και ακολούθως συζήτησαν για τα όσα έγιναν στη συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής που είχε πραγματοποιηθεί το μεσημέρι στα γραφεία της Χαριλάου Τρικούπη. Μετά η ατμόσφαιρα χαλάρωσε και οι συνδαιτυμόνες άρχισαν να λένε διάφορες ιστορίες. Ο Ανδρέας κυρίως άκουγε, πίνοντας κάνα δυο ποτηράκια λευκό κρασί. Κατά τις 22.30 σηκώθηκαν όλοι από το τραπέζι και κάθισαν στο σαλόνι.
«Τρέξτε γρήγορα, κάτι συμβαίνει με τον πρόεδρο»
Ο Ανδρέας αποχώρησε και λίγες ώρες μετά…
«Τρέξτε, τρέξτε γρήγορα, κάτι συμβαίνει με τον πρόεδρο!». Η Αλέκα, η νυχτερινή νοσοκόμα που έχει αναλάβει να προσέχει την κατάσταση της υγείας του Ανδρέα Παπανδρέου, τρέχει αλαφιασμένη από την κρεβατοκάμαρα στο μπαλκόνι της οικίας του προέδρου του ΠΑΣΟΚ ζητώντας βοήθεια από τους γιατρούς που έχουν κάτσει στη δροσιά και κουβεντιάζουν αμέριμνοι μαζί με τη σύζυγο του τέως πρωθυπουργού Δήμητρα Λιάνη και τα στελέχη του Κινήματος Τηλέμαχο Χυτήρη και Νίκο Αθανασάκη. Η ώρα είναι 01.30 το πρωί. Ξημερώματα Κυριακής 23 Ιουνίου 1996.
Μέσα σε δευτερόλεπτα σπεύδουν πάνω από τον 77χρονο ηγέτη, ο οποίος έχει χάσει τις αισθήσεις του και κάθε επαφή με το περιβάλλον, ο καθηγητής Ιατρικής Αθανάσιος Μαΐλης, ο φυσικοθεραπευτής Μάκης Καρπαθίου και η γιατρός Πέννυ Φλεβάρη. Τον υποβάλουν χωρίς περιστροφές σε καρδιογράφημα. Δυστυχώς όμως στην οθόνη αποτυπώνεται μονάχα μια μονότονη οριζόντια γραμμή, δείγμα ότι η ραγισμένη καρδιά του Παπανδρέου δεν χτυπά.
Σε μια ύστατη προσπάθεια να τον επαναφέρουν στη ζωή, του κάνουν μαλάξεις στο στήθος και χρησιμοποιούν τον απινιδωτή. Τα μάτια τού πάλαι ποτέ γητευτή των μαζών είναι ορθάνοιχτα, αλλά σε κανένα ερέθισμα δεν αντιδρά.
Οταν έφθασε στην πολυτελή οικία της οδού Αγράμπελης 3, στην Εκάλη, ο προσωπικός του γιατρός Δημήτρης Κρεμαστινός, μαζί με τον συνεργάτη του Αίαντα Αντωνιάδη, όλα είχαν τελειώσει.
Το μυαλό στους ανθρώπους που είχαν «φύγει»
Κάποιοι άνθρωποι όταν πλησιάζει το τέλος τους συνηθίζουν να καλούν ανθρώπους που έχουν φύγει από τη ζωή. Το Σάββατο 22 Ιουνίου 1996 ο Ανδρέας Παπανδρέου ξύπνησε κακόκεφος και κουρασμένος. «Θέλω να μου φωνάξεις τον Καραγάτση», θα πει στον αστυνομικό του. Ο Τάκης Καραγάτσης που ζητούσε να δει επίμονα ήταν ο παλιός πιστός του σωματοφύλακας και προσωπικός οδηγός, ο οποίος όμως είχε πεθάνει λίγα χρόνια πριν…
Λίγες ώρες αργότερα θα τον επισκεφθεί στο σπίτι της Εκάλης ο φυσιοθεραπευτής Μάκης Καρπαθίου, ο οποίος του έκανε λογοθεραπεία προκειμένου να αποκατασταθεί η ομιλία του μετά την τραχειοστομία που είχε υποβληθεί προ μηνών στο Ωνάσειο. Ο πολύπειρος πολιτικός, αν και με δυσκολία στην άρθρωση, θα αρχίσει να του μιλάει για το πόσο καλός άνθρωπος είναι ο Μήδης. Ελάχιστοι γνώριζαν ότι ο Μήδης ήταν ο αγαπημένος φίλος του πατέρα του, Γεωργίου Παπανδρέου, και πως ο «Γέρος της Δημοκρατίας» τον είχε συνεργάτη του από τότε που εκλεγόταν βουλευτής Λέσβου μέχρι και το 1963 που σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα, χωρίς ποτέ να ξεπεράσει τον χαμό του.
Κάποιες εφημερίδες και τηλεοπτικά κανάλια παραποίησαν το γεγονός ερμηνεύοντας το ότι ο Πρόεδρος έκλεινε σαν το μύδι, σημάδι ότι «έφευγε»….
Επική γκάφα πρωτοσέλιδο
Και μια από όλες τις εφημερίδες της εποχής, ο «Αδέσμευτος της Κυριακής» με αποκλειστικό ρεπορτάζ του συντάκτη της Γιώργου Μπέρτσου θα έπεφτε σε γκάφα επική: ΘΕΛΩ ΜΠΑΛΚΟΝΙ ήταν ο βασικός τίτλος της εφημερίδας με «καπέλο»: Επιστημονικό θαύμα ζωντανεύει τον Ανδρέα και υπότιτλο: Πώς τον ανέστησε πρωτοπόρος νευρογλωσσολόγος – νευροψυχολόγος και πώς θα εμφανιστεί στο Συνέδριο.
Η εφημερίδα του αείμνηστου Δημήτρη Ρίζου κυκλοφόρησε με ημερομηνία Κυριακή 23 Ιουνίου 1996, την ημέρα δηλαδή που πέθανε ο Ανδρέας… και δεν πρόλαβε να διαβάσει την ανάστασή του.
Στις μέσα σελίδες το αποκλειστικό ρεπορτάζ έγραφε: «Ο απροσδόκητος Παπανδρέου επιφυλάσσει την Πέμπτη για το Σημίτη και τους συνέδρους του ΠΑΣΟΚ μία μεγάλη έκπληξη ή ένα τελευταίο φιάσκο;»…
Σε όλα έπεσε μέσα ο αρθρογράφος και στο «απροσδόκητος» και στην «έκπληξη», αλλά και στο «φιάσκο», που θα αφορούσε την εφημερίδα του. Σε ένα μοναχά έσφαλε, στην πρόβλεψη για την «Πέμπτη». Η εξόδιος ακολουθία του Ανδρέα Παπανδρέου έγινε Τετάρτη!
Στο τρισέλιδο εκτενές άρθρο ο ρεπόρτερ ανέλυε τις τελευταίες θεαματικές εξελίξεις με την υγεία του ηγέτη του ΠΑ.ΣΟ.Κ. Κρατάμε τα κυριότερα σημεία:
«Κάπως έτσι τον παρέλαβε εγκεφαλικά, ο καλός του άγγελος της νύχτας νευροψυχολόγος – νευρογλωσσολογος, που ξεκίνησε χωρίς πολιτικές προκαταλήψεις και σκοπιμότητες, ως άνθρωπος και ως επιστήμονας, την ειδική θεραπευτική αγωγή του για να ξεπεραστεί το σύνδρομο. Και τα αποτελέσματα, λένε στο στενό περιβάλλον του Ανδρέα, είναι θεαματικά. Την Πέμπτη η εμφάνιση του υποστηρίζουν θα εντυπωσιάσει! (εντυπωσίασε μια μέρα πριν βγάζοντας ολόκληρη την Αθήνα στο δρόμο…) Ποια όμως είναι τα θεαματικά αποτελέσματα αυτής της εργασίας που θα αφήσουν άφωνους τους συνέδρους;
1. Πρόσωπο ροδαλό χωρίς μακιγιάζ πλέον και βλέμμα που ζωντάνεψε.
2. Από τα 45 κιλά του Ωνασείου, το βάρος του καταστάλαξε τώρα στα 73 κιλά, αφού ξεπεράστηκε το πρόβλημα που είχε ολόκληρο το 1995 και μπορεί να μασάει τις τροφές και να τις καταπίνει.
3. Η φωνή του θα έχει το παλιό της χρώμα και τα χαρακτηριστικά των εκφράσεων του προσώπου του θα θυμίζουν Αντρέα Παπανδρέου παλαιών ετών, λένε.
4. Το νοητικό του επίπεδο; Εδώ και αν μιλάμε για αληθινό θαύμα: Δεν παρουσιάζει πλέον σοβαρά προβλήματα, ισχυρίζονται μάλιστα ότι ο αιφνιδιασμός στο Συνέδριο θα είναι ίσως μία ομιλία χωρίς χειρόγραφο και όχι η ανάγνωση ενός ολιγόλεπτο τυπικού χαιρετισμού ενότητας και «υπάρχω»!
5. Έχει αποκτήσει ξανά, λένε, τη δυνατότητα και το κουράγιο για πολιτικές θέσεις και εκτιμήσεις με επάνοδο σε προτάσεις λόγου που ξαφνιάζουν.
6. Έχουν εξαφανιστεί, λένε, οι εννοιολογικές του συγχύσεις και μόνο ουσιαστικό πρόβλημα είναι η δυσκολία που εμφανίζει ακόμα στο περπάτημα…».
Και αυτή τη δυσκολία δεν θα την ξεπεράσει ποτέ ο Ανδρέας Παπανδρέου, αφού από το προηγούμενο βράδυ, την ώρα δηλαδή που ήδη είχε κυκλοφορήσει η εφημερίδα με το αποκλειστικό ρεπορτάζ στα περίπτερα, δεν ξαναπερπάτησε ποτέ. Αυτά γίνονται…
«Τάσο, βρες αμέσως τον πρωθυπουργό»
Και συνεχίζουμε από τη βίλα της Εκάλης με τα διαδικαστικά… Γράφει ο Γεώργιος Σαρρής:
«Ο Τηλέμαχος Χυτήρης σκουπίζει τα δάκρυά του και απομονώνεται στο γραφείο του σπιτιού προκειμένου να αρχίσει τα απαιτούμενα τηλεφωνήματα. Κατ’ αρχάς ειδοποιεί τον γιο του εκλιπόντος, Γιώργο Παπανδρέου, ο οποίος με τη σειρά του αναγγέλλει το θλιβερό γεγονός και στα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας.
Το δεύτερο τηλεφώνημα από την Εκάλη γίνεται στον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο, ο οποίος βρίσκεται στη γενέτειρά του, την Πάτρα. Ο διάλογος θα είναι συντομότατος: «Κύριε Πρόεδρε…», «Κατάλαβα, Τηλέμαχε, ανεβαίνω αμέσως Αθήνα».
Ο πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης βρισκόταν σε επίσημη αποστολή στην Μπολόνια, οπότε ο Χυτήρης ξυπνάει τον γραμματέα του υπουργικού συμβουλίου Αναστάσιο Μαντέλη: «Τάσο, βρες αμέσως τον πρωθυπουργό». Τηλεφωνεί επίσης στον πρόεδρο της Βουλής Απόστολο Κακλαμάνη, στον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης Μιλτιάδη Εβερτ, στον επικεφαλής της Πολιτικής Ανοιξης Αντώνη Σαμαρά και στη γενική γραμματέα του ΚΚΕ Αλέκα Παπαρήγα, την οποία όμως δεν κατορθώνει να βρει στον αριθμό τηλεφώνου που είχε.
Μέσα στη νύχτα αρχίζουν να καταφθάνουν σταδιακά στη βίλα τα σημαίνοντα στελέχη του Εκτελεστικού Γραφείου του ΠΑΣΟΚ (Κώστας Σκανδαλίδης, Ακης Τσοχατζόπουλος, Γεράσιμος Αρσένης κ.ά.) αλλά και τηλεοπτικά συνεργεία. Ξημερώνοντας, γύρω στις 07.15 το πρωί, η σορός μεταφέρεται στο νεκροτομείο του Λαϊκού Νοσοκομείου, ενώ λίγες ώρες αργότερα το φέρετρο τοποθετήθηκε στον Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών, όπου είχε συρρεύσει από νωρίς πλήθος κόσμου για να αποτίσει τον ύστατο φόρο τιμής στον ηγέτη που σφράγισε τη Μεταπολίτευση».
«Αν το ΠΑΣΟΚ δεν χάσει το δρόμο του…»
Και για επίλογο. Ο σπουδαίος δημοσιογράφος και πολιτικός Γιώργος Λιάνης, στο βιβλίο του «Ανδρέας Παπανδρέου – Ο Τελευταίος Αρχηγός» σημειώνει τον πρόλογο του: «Το έργο του Ανδρέα Παπανδρέου δεν πρόκειται ποτέ να καταλήξει σε πολιτική χρεοκοπία, αλλά ούτε πρόκειται ποτέ να θριαμβεύσει σαν η επικράτηση του σοσιαλισμού στην Ελλάδα. Ο Ανδρέας Παπανδρέου υπήρξε κήρυκας ιδεών, που μπορεί να μην επαληθεύτηκαν όλες, αλλά με τη μαγική ικανότητα που διέθετε της εμφάνιζε σαν δικαιωμένες. Η αίσθηση της εθνικής ανεξαρτησίας, μαζί του μεταμορφώθηκε σε μία απλή αλήθεια αν και τα γεγονότα απέδειχναν ότι αυτό παρέμενε συχνά μία ουτοπία. Ίσως η μεγαλύτερη προσφορά του Ανδρέα Παπανδρέου στον ελληνικό λαό να αποδεχθεί τελικά αυτή καθαυτή η δημιουργία του ΠΑΣΟΚ αν το ΠΑΣΟΚ δεν χάσει το δρόμο του…».
Αιωνία η μνήμη του…
